Czas pożogi, zdrady i krwi

Tematyka II wojny światowej, tak mocno eksploatowana w badaniach okresu PRL, nadal potrafi zaskoczyć nowymi ustaleniami a także wzbudzać społeczne emocje. Są tego dwie przyczyny: po pierwsze zindoktrynowanie komunistycznej historiografii, które nie pozwalało na rzetelne opracowanie tematyki Września `39 z powodu agresji sowieckiej, a w związku z tym brak dyskusji na temat roli Związku Sowieckiego i jego polskich kolaborantów w klęsce i okupacji Polski, a po drugie pokutująca w wielu naukowych środowiskach metodologia oglądania świata z pozycji władz centralnych państwa. Święciła ona swoje tryumfy w czasach materializmu historycznego i po krótkim okresie odwrotu na przełomie XX i XXI wieku wraca obecnie na skutek niezrozumiałego kierunku reform nauki w Polce deprecjonującego badania regionalne. Są jednak na szczęście osoby i środowiska, które, nie bacząc na narzucane odgórnie trendy kontynuują prace badawcze, skutkujące publikacją mikrostudiów — jakże istotnych zarówno dla wzmacniania tożsamości lokalnych społeczności, jak i przełamania sposobu patrzenia na przeszłość i budowania o niej prawdy. Historię najlepiej bowiem odtwarzać z poszczególnych fragmentów prawdy dziejowej, budować już od fundamentów, jak buduje się katedrę, która ma wytrzymać wichry kolejnych epok. Z takim projektem mamy do czynienia w przypadku omawianej pracy. Kolejne to już przedsięwzięcie sprawdzonego środowiska edytorskiego, które i tym razem zdołało zaprosić do projektu grono badaczy przeszłości regionu, wyznaczając im nie lada zadanie zatytułowane: Wojna obronna 1939 roku na Mazowszu i Podlasiu.

Zapewne historyków wojskowości uderzy zrazu samo wyrażenie „wojny obronnej”, które za historiografią zachodnioeuropejską zwykli określać ostatnio mianem „kampanii polskiej”. Rozumiem chęć ujednolicenia zjawisk historycznych w badaniach międzynarodowych, jednakże termin ten, dla potrzeb polskiej historii narodowej jest wyjątkowo drażniący. Domyślam się zatem, że redaktorzy monografii rozmyślnie go pominęli zastępując sprawdzonym, ale jakże trafnym. W pełni popieram ten zabieg.

Na monografię składa się 12 rozdziałów stanowiących oryginalne artykuły naukowe, edycja 3 wspomnień świadków wydarzeń oraz 2 komunikaty podsumowujące działania ośrodka naukowo-kulturalnego w Kosowie Lackim na niwie historii. Rozdziały zawierające opracowania naukowe to:

· W cieniu zagłady. Przygotowania do wojny na Mazowszu i południowym Podlasiu wiosną 1939 roku autorstwa Rafała Roguskiego,

· Na linii Ribbentrop-Mołotow. Małkinia w kampanii wrześniowej Wojciecha Hadały,

· Kosów Lacki w pierwszych miesiącach II wojny światowej Moniki Samuel,

· Majątek Ceranów pod okupacją niemiecką i sowiecką 1939 r. Artura Ziontka,

· Wojna Obronna 1939 roku w Ciechanowcu i okolicach Norberta Tomaszewskiego,

· Koniec żołnierskiej drogi. Przejściowy obóz jeniecki w Węgrowie we wspomnieniach i relacjach Małgorzaty Rozpary,

· Wrzesień 1939 roku i początki okupacji niemieckiej we wspomnieniach mieszkańców Korytnicy i okolic Mirosława Roguskiego,

· Czyżew i okolice w wojnie obronnej 1939 r. Norberta Tomaszewskiego

· Mieszkańcy Zbuczyna i okolic wobec agresji niemiecko-sowieckiej we wrześniu 1939 r. Wiesława Charczuka,

· Czym żyli mieszkańcy Siedlec we wrześniu 1939 r. Andrzeja Chojnackiego,

· Wrzesień 1939 roku i początki okupacji niemieckiej na ziemi mińskiej Damiana Sitkiewicza,

· Wojna obronna 1939 roku na Mazowszu i Podlasiu w ujęciu bibliograficznym Andrzej Prządka.

Dział wspomnień złożony jest ze świadectw autorstwa Stanisława Truszkowskiego, Józefa Górskiego i Roberta Rogalskiego. Całość tworzy dzieło, któremu redaktor słusznie nadał podtytuł: Postawy — ludzie — konsekwencje, świetnie mieszczące się w serii wydawniczej „Archiwum Kultury”.

Treść wszystkich rozdziałów odpowiada tytułom, zawartość merytoryczna i faktograficzna nie budzi zastrzeżeń, analiza źródeł historycznych ujawniona we wnioskach prawidłowa, a Autorzy sprawnie posługują się aparatem naukowym, który na potrzeby wydawnictwa został ujednolicony w postaci tzw. systemu polskiego opisów bibliograficznych. Rozdziałom nadano odpowiednią strukturę, teksty napisano poprawną polszczyzną.

Omawiany w pracy region nie odgrywał większego znaczenia w przedwojennych planach wojennych. Stanowić miał obszar, dla którego przewidywano ewentualnie ewakuację ludności oraz zasobów. Nie projektowano prowadzenia tu działań wojennych.Rzeczywistość zweryfikowała te projekty. Oto tereny środkowej Polski, na których jednak stykały się żywioły narodowe, kulturowe i religijne, stały się areną kolejnych znaczących dla ich dziejów wydarzeń a powojenny los uczynił je wschodnimi kresami kraju. Omawiana praca bardzo dobrze oddaje ten tragiczny i brzemienny w skutkach okres — czas pożogi, zdrady i krwi, ale także bezprzykładnego bohaterstwa, patriotyzmu i woli, które wspólnie dadzą podstawy do przechowania narodowej idei i substancji w okresie niemieckiej okupacji.

Wojna obronna 1939 na Mozowszu i Podlasiu. Ludzie - Postawy - Konsekwencje, red. Artur Ziontek, Kosów Lacki 2020.