Problem rozpoznawania przynależności zespołowej akt sądowych
W okresie międzywojennym sądownictwo stanowiło jeden z trzech podstawowych, niezawisłych organów władzy Rzeczypospolitej Polskiej sprawowanej w imieniu narodu. Funkcjonowały trzy piony sądownictwa: powszechne, administracyjne i wojskowe[1]. Dokumentacja wytworzona przez sądy powszechne z uwagi na ich strukturę organizacyjną oraz istotne funkcje w życiu społecznym posiada bardzo duże znaczenie zarówno do celów badawczych jak i urzędowych[2]. Z tej racji prawidłowe opracowanie akt sądowych stanowi duże wyzwanie stojące przed archiwami państwowymi. Celem artykułu jest wskazanie czynników, które spowodowały trudności w określaniu przynależności zespołowej akt sądowych okresu międzywojennego. Czynników natury ustrojowej, kancelaryjnej i archiwalnej, wynikających ze skomplikowanego procesu gromadzenia akt sądowych.
Początki odradzania się polskiego wymiaru sprawiedliwości na terenach byłego Królestwa Polskiego sięgają roku 1915. Po ewakuacji administracji rosyjskiej niemieckie i austro-węgierskie władze okupacyjne zezwoliły na działanie sądownictwa obywatelskiego i przez niemal dwa lata sądownictwo funkcjonowało w kształcie zbliżonym do rozwiązań w Rzeszy i monarchii austro-węgierskiej (we właściwych generalnych gubernatorstwach)[3]. We wrześniu 2017 r. władze okupacyjne przekazały zarząd nad sądownictwem w gestię Departamentu Sprawiedliwości Tymczasowej Rady Stanu, zaś ogólny nadzór nad nim sprawował gubernator. Zlikwidowano wówczas podział jurysdykcji na odrębne sądy pokoju i sądy ogólne tworząc jeden typ sądownictwa pokoju oznaczającego sądownictwo I instancji na wsi i w mieście. Ukształtowane w tym czasie sądy po odzyskaniu przez Polskę niepodległości zachowały swoje dawne siedziby i zakres terytorialny okręgów[4].
Kodeksową podstawą funkcjonowania sądownictwa na terenach byłego Królestwa Polskiego były przepisy, które w zakresie kodeksu karnego oparte były na rosyjskiej ustawie postępowania sądowego karnego z 1864 r.[5] oraz kodeksie karnym z 1903 r. (tzw. kodeksie Tagancewa)[6]. W zakresie prawa cywilnego opierały się na rosyjskiej procedurze cywilnej z 1864 r., zmienionej w nieznacznym stopniu w 1914 r.[7] Obowiązującą moc zachowały również dotychczasowe prawo handlowe, wekslowe oraz hipoteczne[8]. Sytuacja taka trwała do wejścia w życie jednolitego dla całej Polski prawa o ustroju sądów powszechnych 1 stycznia 1929 r., a następnie nowego kodeksu karnego[9] i kodeksu postępowania cywilnego[10].
Struktura sądownictwa była czteroszczeblowa. Jej budowa opierała się na zasadzie hierarchiczno-instancyjnej, polegającej na podziale sądów na określone stopnie i przydzielanie im do rozpatrywania określonego typu spraw. Na najniższym szczeblu znajdowały się sądy pierwszej instancji, czyli sądy pokoju (od 1.01.1929 r. – sądy grodzkie), których w każdym powiecie było kilka. Rozpatrywały drobne sprawy cywilne i karne, w których mogła zostać orzeczona kara pozbawienia wolności do 2 lat, grzywna lub obie te kary łącznie niezależnie od kar dodatkowych. Instancją odwoławczą oraz pierwszą instancją dla rozpatrywania pozostałych, poważniejszych spraw cywilnych i karnych były sądy okręgowe. Właściwym sądem rozpatrującym sprawę był ten, w którego okręgu zostało popełnione lub ujawnione przestępstwo, gdzie ujęto sprawcę lub gdzie zamieszkiwał podejrzany. Odwołania od wyroków sądów okręgowych rozstrzygały sądy apelacyjne. Najwyższym szczeblem kasacyjnym, rozpatrującym odwołania od orzeczeń sądów apelacyjnych był Sąd Najwyższy w Warszawie.
Sędziowie mianowani byli przez Prezydenta RP na wniosek ministra sprawiedliwości przedstawiany w porozumieniu z premierem (wcześniej przez ministra sprawiedliwości). Kandydaci musieli spełniać odpowiednie kwalifikacje ogólne (takie jak: obywatelstwo polskie, pełnia praw obywatelskich, ukończone 25 lat, znajomość języka polskiego w mowie i piśmie) oraz zawodowe (ukończone studia prawnicze i aplikacja sądowa, złożony egzamin sędziowski, zaś w sądownictwie wyższym niż grodzkie – odpowiedni staż pracy w sądownictwie)[11].
1 stycznia 1929 r. zaczęło obowiązywać nowe Prawo o ustroju sądów powszechnych[12], na mocy którego sądy pokoju zostały przemianowane na sądy grodzkie, przy czym ich siedziby pozostały bez zmian. Nowe prawo sądowe podtrzymywało podstawowe zasady poprzedniego systemu, który w najbardziej ogólnym zarysie przedstawiał się następująco:
- Sądownictwo I instancji w sprawach drobnych cywilnych i karnych stanowiły sądy grodzkie, które udzielały również pomocy innym sądom. Składały się z jednego lub większej liczby sędziów, spośród których wyznaczano naczelnika sądu.
- Sądy I instancji w sprawach, które ze względu na znaczną wartość materialną przedmiotu sporu wykraczały poza właściwość sądów grodzkich, czyli sądy okręgowe. Poza tym rozstrzygały one sprawy o prawa niemajątkowe związane z roszczeniami majątkowymi, wynagrodzenie szkód wyrządzonych przez administrację państwową lub samorządową, ochrony prawa autorskiego, wynikające z działalności firm i przedsiębiorstw, między zarejestrowanymi spółkami a osobami fizycznymi oraz dotyczące czynności giełdowych[13]. Sądy okręgowe pełniły również funkcję sądów odwoławczych od orzeczeń sądów grodzkich oraz postanowień sędziów śledczych. Sądy okręgowe stanowiły władzę nadrzędną dla sądów grodzkich funkcjonujących na terenie ich okręgu sądowego. Poza sądami powszechnymi w strukturze okręgu sądowego znajdowały się także prokuratury okręgowe, sędziowie śledczy, komornicy, notariusze, pisarze hipoteczni[14].
- Sądy apelacyjne stanowiły II instancję rozpatrującą odwołania od orzeczeń sądów okręgowych, zaś jako I instancja rozstrzygały ustawowe sprawy szczególne[15].
- Najwyższą instancją sądownictwa był Sąd Najwyższy w Warszawie, który rozstrzygał odwołania, czyli tzw. kasacje, od wyroków sądów apelacyjnych oraz sądów okręgowych. Ponadto Sąd Najwyższy czuwał nad jednolitością orzecznictwa. Dzielił się na Izbę Cywilną, Izbę Karną, a pod koniec lat 30 powołano również Izbę do Spraw Adwokatury[16].
Organem wewnętrznym sądów powszechnych było zgromadzenie ogólne złożone ze wszystkich sędziów danego sądu. Zgromadzeniu ogólnemu przewodniczył prezes sądu, a zadania tego organu koncentrowały się wokół podziału czynności sądowych, ustalania terminów, przedstawiania kandydatów do nominacji na sędziów, określania zakresu czynności wydziałów i ich sędziów, wybieranie członków kolegium administracyjnego, zgłaszanie wniosków o przeniesienie sędziów w stan spoczynku[17]. Wspomniane kolegium administracyjne było rodzajem prezydium zgromadzenia ogólnego.
Problem opracowania akt sądowych narastał od lat 90. XX w., co związane było z przejęciem do zasobu archiwów państwowych licznych zespołów archiwalnych wytworzonych przez sądy w ostatnim 150-leciu, których liczba na początku XXI w. sięgnęła 7 tys.[18] Tymczasem archiwa państwowe dysponowały zaledwie projektem wskazówek metodycznych dotyczącym opracowania tego typu akt[19]. W 2003 r. Naczelny Dyrektor Archiwów Państwowych powołał zespół naukowy do opracowania wskazówek metodycznych dla dokumentacji wytworzonej przez instytucje wymiaru sprawiedliwości[20]. Efektem jego prac były zrazu wskazówki metodyczne w sprawie ustalania nazw i granic chronologicznych zespołów archiwalnych sądów z 2005 r.[21], wreszcie wskazówki dotyczące zasad opracowania zespołów archiwalnych sądów, wytworzonych od XIX do XXI wieku z 2008 r.[22]
Największy problem, z jakim zderzyli się członkowie zespołu opracowującego wskazówki metodyczne, było wyodrębnienie z dokumentacji instytucji wymiaru sprawiedliwości zespołów archiwalnych. Wychodząc od definicji granic zespołu archiwalnego (że jest to „zakres materiałów archiwalnych zespołu wyznaczony przez związek zachodzący między materiałami archiwalnymi zespołu a jego twórcą”, które „wyznaczają daty powstania i likwidacji twórcy zespołu , zakres jego funkcji oraz kompetencji rzeczowych i terytorialnych”[23]) stwierdzono, że odwołanie do stosownych aktów prawnych nie zawsze pozwala na prawidłowe rozpoznanie przynależności zespołowej. Dostrzeżono, że niebagatelny wpływ na granice zespołów poszczególnych sądów mają dodatkowo zmiany państwowości oraz przerwy w działalności spowodowane wydarzeniami politycznymi czy społecznymi. Skutkiem tego było przyjęcie założenia wzorowanego na postępowaniu z aktami administracji państwowej pierwszej i drugiej instancji, a także organami samorządu terytorialnego szczebla wojewódzkiego i powiatowego[24], że cezurą będzie w tym wypadku zmiana państwowości, nawet wówczas, gdy nie zmieniły się ani kompetencje, ani nazwa aktotwórcy. To bardzo istotne, zważywszy, że taka sytuacja dotyczy ogromnej liczby polskich sądów funkcjonujących w latach 1915-1922, roku 1939 oraz lat 1944-1945. Pojawiający się problem wyznaczania granic chronologicznych zespołów archiwalnych sądów, które przechodziły reorganizacje w ramach tej samej państwowości, pozostawiono tradycyjnym rozstrzygnięciom metodycznym[25]. Taka sytuacja nastąpiła np. z końcem roku 1928, kiedy to rozporządzenie Prezydenta RP ujednoliciło wreszcie sądownictwo w Polsce likwidując jego funkcjonowanie w oparciu o przepisy z okresu zaborów[26]. Uznano, że nowe prawo nie wniosło poważniejszych zmian do poprzedniego systemu w zakresie organizacji sądów (i prokuratur) okręgowych i apelacyjnych – zatem zachowano ciągłość tych zespołów. Rok 1928 stał się natomiast datą krańcową sądów pokoju i powiatowych, których kompetencje zostały przekazane nowo utworzonym sądom grodzkim[27].
Obowiązujące wskazówki metodyczne opracowania zespołów archiwalnych sądów, a zwłaszcza te z 2005 r., które dotyczą ustalania nazw i granic chronologicznych zespołów, nie rozwiązują wszystkich dylematów metodycznych archiwistów. Pojawiają się one już na drugim etapie tradycyjnego opracowania, czyli przy rozpoznawaniu przynależności zespołowej dokumentacji. Zasób aktowy gromadzony przez lata w archiwach sądowych jest, tak jak w przypadku pozasądowych aktotwórców, wynikiem nie tylko produkcji własnej poszczególnych twórców zespołów archiwalnych. Specyfiką sądów jest unormowane kancelaryjnie przekazywanie sobie całych teczek aktowych (apelacje, kasacje, wznowienia spraw lub rozpatrywanie spraw dotyczących powodów lub oskarżonych w innych sądach), które są zwracane lub stają się częścią akt sprawy. Przy wstrząsach administracyjnych (katastrofy, wojny, ale także reorganizacje) takie akta, wbrew zamierzeniom, mogą pozostać w zbiorze dokumentacji aktotwórcy, który je wypożyczył.
Nie można zapominać, że sam proces aktotwórczy w realiach sądu miał w rzeczywistości charakter łączenia dokumentacji różnej proweniencji. Najlepiej prześledzić to na przykładzie postępowania karnego. Pierwszy etap postępowania przygotowawczego stanowiło dochodzenie prowadzone przez policję, które miało wyjaśnić, czy przestępstwo zostało popełnione, kogo można o nie podejrzewać i czy zachodzi podstawa do wszczęcia postępowania sądowego. Jeżeli uznano, że przestępstwo rzeczywiście zaistniało i można za nie kogoś oskarżyć, oskarżyciel publiczny składał wniosek o przeprowadzenie śledztwa lub wnosił akt oskarżenia. Zapiski z dochodzenia dołączano do wniosku o przeprowadzenie śledztwa. Na czynności sądowe w toku dochodzenia składały się: przesłuchanie podejrzanego przez sędziego śledczego lub sąd grodzki, przesłuchanie świadków, ustalenie śladów przestępstwa oraz zbadanie stanu umysłowego podejrzanego[28]. Śledztwo prowadził sędzia śledczy lub inny sędzia wyznaczony do danej sprawy przez prezesa sądu. Sędzia śledczy musiał przesłuchać podejrzanego w przeciągu dwudziestu czterech godzin od chwili ujęcia, wydać postanowienie o jego aresztowaniu lub zwolnieniu z aresztu. Śledztwo mogło zostać umorzone, jeśli zażądał tego oskarżyciel posiłkowy lub prokurator, a w sprawie nie było pokrzywdzonego. Jeśli zaś uzyskano podstawy do przeprowadzenia rozprawy głównej, sędzia śledczy ponownie przesłuchiwał oskarżonego, zapoznawał go z treścią zebranych dowodów i wydawał postanowienie o zamknięciu śledztwa. O fakcie zamknięcia śledztwa sędzia zawiadamiał oskarżyciela, a prokuratorowi przesyłał akta śledztwa. Prokurator w ciągu dwóch tygodni od otrzymania akt śledztwa składał do sądu akt oskarżenia lub wniosek o umorzenie śledztwa. Akt oskarżenia zawierał imię i nazwisko oskarżonego, miejsce jego zamieszkania, dokładne określenie zarzucanego czynu przestępczego, wskazanie przepisu ustawy Kodeksu karnego oraz uzasadnienie oskarżenia. Do aktu dołączano wykaz osób, które należało wezwać na rozprawę. Wraz z aktem oskarżenia prokurator przesyłał sądowi akta śledztwa lub dochodzenia i inne załączniki do sprawy. Akt oskarżenia uprawomocniał się po siedmiu dniach. W tym czasie obwiniony miał prawo wniesienia sprzeciwu podpisanego przez adwokata. Ewentualny sprzeciw sąd rozpatrywał na posiedzeniu niejawnym, na którym podejmował decyzję o umorzeniu postępowania, odrzuceniu sprzeciwu lub przekazaniu sprawy właściwemu sądowi. Po uprawomocnieniu się aktu oskarżenia prezes sądu wyznaczał termin rozprawy głównej i zarządzał wysłanie wezwań na rozprawę. Prezes wyznaczał obrońcę z urzędu na prośbę oskarżonego lub w przypadku, gdy nie dokonał on wyboru. Przewód sądowy rozpoczynało odczytanie aktu oskarżenia, pytano oskarżonego czy przyznaje się do winy, przesłuchiwano świadków, przedstawiano dowody i składano wyjaśnienia. Potem zamykano przewód sądowy i udzielano głosu stronom. Oskarżycielem publicznym przed wszystkimi sądami był prokurator. Narada sędziów odbywała się w trybie tajnym, podczas której następowało głosowanie odrębne odnośnie winy i odnośnie kary. Orzeczenie zapadało bezwzględną większością głosów. Sporządzano sentencję wyroku, którą podpisywali wszyscy sędziowie. Wyrok z uzasadnieniem na piśmie przygotowywano tylko wówczas, gdy strona w terminie zapowiedziała odwołanie się od wyroku. Sądy wydawały orzeczenia w postaci wyroków i postanowień[29].
A zatem proces aktotwórczy (zob. Rys. 1) w zakresie dokumentacji sądowej był (przynajmniej w przypadku spraw karnych) bardzo skomplikowany i jego pełny efekt stanowią połączone w jednej teczce akta spraw wytworzone przez szereg aktotwórców, które ostatecznie znalazły się w archiwum sądowym. Zauważmy jednak, że w przypadku umorzenia dochodzenia mógł się też zakończyć na którymś z wcześniejszych etapów na dokumentacji jednego twórcy (policja), dwóch (policja, sędzia śledczy), trzech (policja, sędzia śledczy, prokuratura), czterech (policja, sędzia śledczy, prokuratura, sąd) czy większej ich ilości (dokumenty instancji apelacyjnej i kasacyjnej).
Rys. 1. Główne elementy systemu wymiaru sprawiedliwości II RP biorące udział w procesie aktotwórczym (sprawy karne).
Dla uzupełnienia informacji kancelaryjnych warto dodać, że sąd posiadał biuro podawczo-wykonawcze a każdy z wydziałów własne sekretariaty obsługiwane przez sekretarzy sądowych i kancelistów. Sekretariaty prowadziły księgi biurowe, przyjmowały, rozdzielały i wysyłały pisma, sporządzały protokoły z posiedzeń sądu, przechowywały urzędowe pieczęcie, wydawały odpisy, udzielały informacji i przekazywały akta do archiwum sądowego. Prowadzenie akt sądowych było szczegółowo uregulowane. Otrzymane pisma dołączano do właściwych teczek chronologicznie lub zakładano nowe teczki wpisując je do odpowiedniego repertorium i skorowidza. Akta dochodzenia prokuratorskiego (w tym sędziów śledczych), nadsyłane do sądu, wszywane były do akt sądowych wraz z okładką. Podobnie postępowano z aktami spraw wytworzonymi przez sąd apelacyjny. Akta dotyczące poszczególnych spraw umieszczano w oddzielnych okładkach (teczkach) z nadrukiem i oznaczano sygnaturą zgodnie z odpowiednim repertorium. Znaki spraw umieszczano na górze i na dole okładek. Znak sprawy składał się z trzech elementów: literowego oznaczenia repertorium kategorii sprawy, cyfry arabskiej oznaczającej kolejny numer sprawy wszczętej w danym roku oraz roku założenia sprawy. Wszystkie pisma wszywano i numerowano karty. Na początku wszywano kartę przeglądową, w której zaznaczano, jakie dokumenty z akt wyłączono i gdzie zostały przekazane. Sekretariaty przechowywały akta wg kategorii spraw i w kolejności znaków sprawy. Po zakończeniu sprawy akta przekazywano do archiwum sądowego. Jeśli sąd okręgowy pełnił funkcję instancji apelacyjnej w danej sprawie, po zakończeniu sprawy i uprawomocnieniu się wyroku akta zwracano do właściwego sądu, pozostawiając jedynie odpis wyroku lub orzeczenia[30].
Przy takim systemie kancelaryjnym i procedurach funkcjonowania nie trudno było o przemieszanie dokumentacji różnych aktotwórców w spuściźnie jednego sądu przekazywanej do archiwum państwowego. Przykładowo, w przypadku akt stosunkowo krótko (bo tylko 13 lat) funkcjonującego twórcy, jakim był Sąd Okręgowy w Białej Podlaskiej, w ramach rozpoznawania przynależności zespołowej wydzielono z zespołu archiwalnego dokumentację aż 17 innych twórców zespołów, wśród których znalazły się niezwrócone akta sądów pierwszej instancji (pokoju i grodzkie) oraz spraw karno-administracyjnych starostw z bialskiego okręgu sądowego nadesłane w celach apelacyjnych, akta prokuratury, ale także innych sądów okręgowych[31].
Dodatkowo, z powodu zmian reorganizacyjnych w systemie spowodowanego likwidacją sądu, jego akta stawały się obiektem sukcesji innego sądu. Zawsze w tym przypadku mamy do czynienia zarówno z sukcesją czynną (kontynuacja rozpoczętych spraw sądowych), jak i bierną (sprawy już zakończone wyrokiem). Zdarza się, że spuścizna zlikwidowanej placówki zostaje podzielona na kilka różnych sądów, tak jak stało się to właśnie z dokumentacją wytworzoną (sprawy zakończone) i wszczętą we wspomnianym już wyżej Sądzie Okręgowym w Białej Podlaskiej. Został on zlikwidowany na podstawie ustawy z 14 października 1931 r. Od 1 stycznia 1932 r. część powiatów (bialski, konstantynowski i radzyński) włączono do okręgu Sądu Okręgowego w Siedlcach, zaś powiat włodawski – do Sądu Okręgowego w Lublinie[32]. Ponadto dla sądów grodzkich w Białej Podlaskiej, Janowie Podlaskim, Łosicach i Piszczacu utworzono w Białej Podlaskiej Wydział Zamiejscowy Sądu Okręgowego w Siedlcach z właściwością rzeczową obejmującą wszystkie sprawy, do których rozpoznawania powołane były sądy okręgowe[33]. Sposób rozdysponowania dokumentacji zlikwidowanego Sądu Okręgowego w Białej Podlaskiej określało pismo ministra sprawiedliwości do prezesów Sądów Apelacyjnych w Warszawie i Lublinie z dnia 28 grudnia 1931 r. Sukcesorami akt był Sąd Okręgowy w Lublinie oraz Sąd Okręgowy w Siedlcach[34].
W takich, jak wyżej wymieniony, przypadkach zdarzało się, że akta spraw mogły zostać oddzielone w obrębie różnych placówek sądowych od pomocy kancelaryjnych, co dodatkowo rodzi problemy z kompletnością zespołów z jednej strony, a z drugiej ich rozbiciem na różne archiwa. W rozpatrywanym tu przykładzie pomoce kancelaryjne zostały zamknięte na 31 grudnia 1931 r. i wraz z dokumentacją zamkniętych spraw pozostawione przy nowo utworzonym Wydziale Zamiejscowym w Białej Podlaskiej Sądu Okręgowego w Siedlcach. Akta będące w toku, dotyczące powiatów radzyńskiego i włodawskiego, zostały przekazane Sądom Okręgowym odpowiednio w Lublinie i Siedlcach. Akta prezydialne i nadzorcze miały w całości zostać przekazane do Sądu Okręgowego w Siedlcach stanowiąc sukcesję czynną[35].
Tymczasem wydaje się, że największe komplikacje z ustalaniem przynależności zespołowej akt sądowych są jeszcze przed nami, a związane są z problem roku 1939, czyli początkiem okupacji niemieckiej (metodyczna cezura innej państwowości), latami 1944/45, czyli początkiem quasi-suwerennej PRL (metodyczna cezura innej państwowości), rokiem 1950, czyli reformą systemu sądowego (metodyczna cezura związana z reorganizacją) i rokiem 1975, czyli reformą systemu sądowego (metodyczna cezura związana z reorganizacją). W tych wszystkich przełomowych momentach możemy mówić o sukcesji akt przez kolejne sądy kumulujące zarówno akta placówki, której zakres zadań przejęły (np. sukcesja akt sądów grodzkich przez sądy powiatowe w 1951 r.), jak też tych, które przed likwidacją stanowiły jednostki wyższego szczebla (np. sukcesja akt wydziałów zamiejscowych sądów okręgowych przez sądy powiatowe). Tak było właśnie w rozpatrywanym wyżej przykładzie, gdzie sukcesorem akt Sądów Pokoju/Grodzkich w Białej Podlaskiej, Janowie Podlaskim, Łosicach i Piszczacu z lat 1919-1928 i 1929-1950, Sądu Okręgowego w Białej Podlaskiej z lat 1919-1931 i wreszcie Wydziału Zamiejscowego w Białej Podlaskiej Sądu Okręgowego w Siedlcach z lat 1932-1950 (bez rozróżniania okresów przynależności państwowej i podziału na okresy funkcjonowania w różnych strukturach organizacyjnych) został w 1951 r. Sąd Powiatowy w Białej Podlaskiej.
Wychodzimy w tym miejscu poza ramy chronologiczne artykułu zarysowane tytułem, aby zasygnalizować dzieje archiwaliów sądów międzywojennych, co jest przecież nie bez znaczenia dla ich obecnego kształtu. To dopiero utworzone w 1951 r. sądy powiatowe przekażą do zasobu archiwów państwowych pierwsze akta sądów międzywojennych, okresu okupacyjnego i dokumentację opartych o międzywojenny system sądów bezpośrednio powojennych. Kolejne partie tej sukcesji są przekazywane do dziś już przez sądy rejonowe powstałe w 1975 r.
Z rokiem 1975 związane jest zresztą jeszcze jedno wydarzenie mające niebagatelny wpływ na kompletność zespołów sądów – reforma poddziału administracyjnego państwa, która była powodem zmiany sieci organizacyjnej archiwów państwowych oraz obszaru ich funkcjonowania od 1 lutego 1976 r.[36] Zmiana archiwum prowadzącego nadzór archiwalny nad konkretnymi sądami legła u podstaw przejmowania akt do innych archiwów niźli te, które proces rozpoczęły i weszły w posiadanie pierwszych nabytków. W ten sposób wiele zespołów archiwalnych tych samych sądów okresu międzywojennego znalazło się w zasobie więcej niż jednego archiwum.
Osoby poszukujące pewnego typu spraw karnych prowadzonych przez międzywojenne sądy zetkną się z jeszcze jednym problemem z zakresu zespołów archiwalnych rozbitych – chodzi o akta spraw dotyczących antypaństwowej działalności komunistów, która – jako agentura na rzecz Związku Sowieckiego – ścigana była prawem. Znajdą je bowiem w noszących taką samą nazwę zespołach sądów okręgowych przechowywanych w archiwach terenowych, jak i w zasobie Archiwum Akt Nowych w Warszawie. Geneza tego problemu sięga początku lat 50. XX w. Teczki te zostały wydzielone na mocy zarządzenia Ministra Sprawiedliwości z 7 czerwca 1951 r. nakazującego archiwom sądowym przekazanie do Departamentu Organizacyjno-Administracyjnego Ministerstwa Sprawiedliwości akt spraw mających posłużyć do opracowania dziejów ruchu komunistycznego w Polsce. Po utworzeniu tego zbioru przekazano go do Wydziału Historii Partii Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, zaś po likwidacji partii komunistycznej zostały przekazane do zasobu AAN jako zespół archiwalny Akta Sądów Okręgowych, który już w XXI w. został podzielony na zespoły proste grupujące akta poszczególnych sądów i znacznie powiększyły pulę zespołów rozbitych[37]. Powyższe rozważania należy podsumować stwierdzeniem, że trudności z określeniem przynależności zespołowej oraz granic zespołów akt sądowych są skutkiem skomplikowanej archiwizacji tych akt: przejmowania materiałów z różnych sądów (od 1951 r.), wprowadzonej w międzyczasie reorganizacji sieci archiwalnej oraz dosłownego rozumienia zasady pertynencji terytorialnej, wreszcie nieposzanowania zasady proweniencji i administracyjnego rozbicia registratur/archiwów sądowych (w przypadku zebrania materiałów dotyczących postępowań prowadzonych przeciwko komunistom przed 1939 r.).
Wiele zamieszania metodycznego do pozostałości dokumentacyjnej sądów wprowadzają także akta spraw cywilnych, a szczególnie wydziałów hipotecznych i rejestrowych, np. rejestr handlowy oraz akta firm, które nie są zamykane przez lata (w przypadku tych ostatnich do czasu formalnego zakończenia działalności), a ich prowadzenie przejmują kolejni sukcesorzy (sukcesja czynna). Przy czym zdarzało się, że rejestr handlowy trafiał do innego sukcesora niż prowadzone na jego podstawie akta firm, co zapoczątkowywało również rozbijanie tych drugich, gdyż każdy nowy wpis w rejestrze powodował konieczność przesyłania teczek do sądu przechowującego rejestr handlowy, gdzie wstawiano na nich odpowiednią adnotację. W ten sposób zdarzało się, że część akt firm znajdowała się u sukcesora czynnego rejestru handlowego (teczki firm kontynuowane), a część u sukcesora (lub sukcesorów) biernego (teczki firm niekontynuowane).
Akta hipoteczne przy zawirowaniach organizacyjnych systemu sądowego również ulegały sukcesjom i dzielone były pomiędzy różne sądy, a w konsekwencji znalazły miejsce w zasobie różnych archiwów.
****
Podsumowując powyższe rozważania należy stwierdzić, że efektem skomplikowanych dziejów systemu sądowego, przemian społeczno-politycznych, specyficznego dla sądów przebiegu procesu aktotwórczego, skomplikowanej archiwizacji oraz rozstrzygnięć metodyki archiwalnej jest znaczne rozczłonkowanie akt wytworzonych przez jednego twórcę, a przez to również obecność dokumentacji wielu twórców wśród nabytków przejmowanych z archiwum jednego sądu. Powoduje to oczywiście komplikacje w trakcie ich opracowania. Świadomość tego jest niezbędna do prawidłowego rozpoznania przynależności zespołowej akt, co jest z kolei koniecznym warunkiem zakończenia sukcesem procesu opracowania każdego zespołu archiwalnego. Stanowi przy tym jedno z najbardziej pasjonujących badawczo wyzwań w pracy archiwisty.
Przypisy:
[1] Ustawa z dnia 17 marca 1921 r. – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, art. 74-86, Dz. U. 1921, nr 44, poz. 267; Ustawa Konstytucyjna z 23 kwietnia 1935 r., art. 64-70, Dz. U. 1935, nr 30, poz. 227.
[2] Zob. np. J. Gołaszewski, Wartość źródłowa i problemy metodyczne opracowania akt sądowych wytworzonych do 1945 roku (na przykładzie zasobu Archiwum Państwowego we Wrocławiu), [w:] Archiwa instytucji wymiaru sprawiedliwości w służbie państwa i obywateli, red. J. Baranowski i U. Zarzycka-Sutter, Łódź 2001, s. 127-136.
[3] D. Sowińska, Warszawa i Lublin jako główne ośrodki obywatelskiego wymiaru sprawiedliwości w Królestwie Polskim w 1915 r., „Historia i Świat”, nr 4, 2015, s. 305-336.
[4] W. Kwiatkowska, Ustrój sądownictwa powszechnego w Polsce międzywojennej (1918-1939), [w:] Archiwa instytucji wymiaru sprawiedliwości…, s. 17.
[5] Ukaz z dnia 19 lutego 1875 r. o zastosowaniu rosyjskich ustaw sądowych i ukaz Rządzącego Senatu z dnia 6 marca 1875 r. o wprowadzeniu do Królestwa Polskiego ustaw sądowych z dnia 20 listopada 1864 r., (Ustawy sądowe obowiązujące w guberniach Królestwa Polskiego, t. 1. Organizacja sądowa, art. 5, 8, 124-136, 205, 210, 297-352; s. 5, 55, 77-81, 111, 149-173, St. Petersburg 1875).
[6] Rosyjski Kodeks Karny z 1903 r. wprowadzono na obszarze byłego Królestwa Polskiego rozporządzeniem ustawodawczym Tymczasowej Rady Stanu Królestwa Polskiego z dnia 7.08.1917 r. (Dz. Urz. Dept. Spraw. TRS KP z 1917 r., Nr 2, poz. 4) z poprawkami przystosowującymi go do nowej sytuacji kraju, np.: Dz. U. 1918 r., nr 20, poz. 57; z 1919 r., nr 1, poz. 81; Nr 7, poz. 107; Nr 17, poz. 220, Nr 63, poz. 375; N. Tagancew, Kodeks karny, Warszawa 1922; za: A. Korobowicz, W. Witkowski, Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 2009, s. 237.
[7] Ustawy sądowe obowiązujące w guberniach…, dz. cyt.; zob. Ustawa postępowania sądowego cywilnego z dnia 20 listopada 1864 r. ze zmianami zaprowadzonemi przez najwyżej zatwierdzone postanowienie z dnia 19 lutego 1875 r. i z objaśnieniami ułożonemi przez Władysława Nowakowskiego. Cz. 1-4, Warszawa 1878; H. Konic, Zmiany proceduralne w ustawie postępowania cywilnego, Warszawa 1914.
[8] P. Fiedorczyk, P. Kowalski, Sądownictwo powszechne na terenie województwa białostockiego w II RP, „Miscellanea Historico-Iuridica”, t. XI (2012), s. 281.
[9] Dz. U. 1932 r., nr 60, poz. 571.
[10] Dz. U. 1930 r., nr 83, poz. 651.
[11] Tamże.
[12] Tekst jednolity: Dz. U. 1932 r., nr 102, poz. 863.
[13] Kodeks postępowania cywilnego, Dz. U. z 1930 r., nr 83, poz. 651, art. 10, 13 i 14.
[14] D. Magier, Struktura organizacyjna bialskiego okręgu sądowego (1919-1931), „Res Historica”, nr 33 (2012), s. 146.
[15] W. Kwiatkowska, dz. cyt., s.23.
[16] Tamże.
[17] Tamże, s. 23-24.
[18] S. Krupa, Metodyka opracowania akt instytucji wymiaru sprawiedliwości, [w:] Instytucje sądowe regionu siedleckiego na tle polskich instytucji sądowych od schyłku XVIII do początku XX w., Siedlce 2008, s. 130.
[19] Projekt wskazówek metodycznych Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych z 30 grudnia 1991 r. dotyczących opracowywania akt sądowych wytworzonych z XIX-XX w., [w:] Zbiór przepisów archiwalnych wydanych przez Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych w latach 1952-2000, wybór i opracowanie M. Tarakanowska i E. Rosowska, Warszawa 2001, s. 556-568.
[20] A. Czapelska, Nowo powołane zespoły naukowe, „Informacja bieżąca”, nr 3 (29) z 18.11.2003 r., Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, s. 21, www.archiwa.gov.pl/images/docs/biuletyn/inf_biez_3_29.pdf (dostęp: 26.04.2016 r.).
[21] Decyzja Nr 22 Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych z dnia 10 listopada 2005 r. w sprawie wprowadzenia Wskazówek metodycznych w sprawie ustalania nazw i granic chronologicznych zespołów archiwalnych sądów, wytworzonych od XIX do XXI w., przechowywanych w archiwach państwowych, www.archiwa.gov.pl/images/stories/file/pdf/nazwy_daty_sady_nr22_2005.pdf (dostęp: 26.04.2016).
[22] Zarządzenie Nr 4 Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych z dnia 14 kwietnia 2008 r. w sprawie wprowadzenia wskazówek metodycznych dotyczących zasad opracowania zespołów archiwalnych sądów, wytworzonych od XIX do XXI wieku, przechowywanych w archiwach państwowych, www.archiwa.gov.pl/images/stories/file/pdf/zarz4_2008.pdf (dostęp: 26.04.2016 r.).
[23] Polski słownik archiwalny, red. W. Maciejewska, Warszawa 1974, s. 35.
[24] Zarządzenie nr 6 Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych z 11 lutego 1970 r. w sprawie postępowania z aktami władz administracji państwowej I i II instancji oraz aktami organów samorządu terytorialnego, [w:] Zbiór przepisów archiwalnych…, s. 371-372.
[25] Nie tworzy się nowego zespołu, jeśli nastąpiła tylko zmiana nazwy twórcy, bez poważnych zmian kompetencyjnych, terytorialnych, organizacyjnych itp., zob. Metodyka pracy archiwalnej, red. S. Nawrocki i S. Sierpowski, wyd. V, Poznań 2004, s. 129.
[26] Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 6 lutego 1928 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych, Dz. U. 1928 r., nr 12, poz. 93.
[27] S. Krupa, dz. cyt., s. 133.
[28] Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 19 marca 1928 r. – Kodeks postępowania karnego, Dz. U. 1928, nr 33, poz. 313.
[29] Tamże.
[30] D. Magier, Wstęp do inwentarza zespołu akt Sąd Okręgowy w Białej Podlaskiej z lat [1916-1918] 1919-1931 [1932-1945], Archiwum Państwowe w Lublinie Oddział w Radzyniu Podlaskim, Radzyń Podlaski 2015, s. XVII-XVIII.
[31] Tamże, s. XIII.
[32] Ustawa z dnia 14 października 1931 r. w sprawie zniesienia sądu okręgowego w Białej Podlaskiej oraz zmiany okręgów sądów okręgowych w Lublinie i Siedlcach, Dz. U 1931 r., Nr 103, poz. 787.
[33] Rozporządzenie ministra sprawiedliwości z dnia 10.11.1931 r. w sprawie określenia terminu zniesienia Sądu Okręgowego w Białej Podlaskiej i w sprawie utworzenia w Białej Podlaskiej Wydziału Zamiejscowego Sądu Okręgowego w Siedlcach, Dz. U. 1931 r., Nr 103, poz. 790.
[34] Archiwum Państwowe w Lublinie Oddział w Radzyniu Podlaskim (dalej: APLOR), Sąd Okręgowy w Białej Podlaskiej (SO Biała Podlaska), sygn. 30, k. 33-33v.
[35] Tamże, sygn. 1607, k. 35-36 – pismo ministra sprawiedliwości do prezesów sądów apelacyjnych w Lublinie i Warszawie z 28.12.1931 r.
[36] Zarządzenie Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych z 31 stycznia 1976 r. w sprawie utworzenia na terenie poszczególnych województw oddziałów wojewódzkich archiwów państwowych i zniesienia dotychczasowych oddziałów terenowych archiwów wojewódzkich, właściwości terytorialnej oraz obsługi finansowej wojewódzkich archiwów państwowych, jak również zmiany nazw niektórych archiwów, [w:] Zbiór przepisów archiwalnych…, s. 417-419; Pismo Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych z 9 kwietnia 1976 r. w sprawie reorganizacji sieci archiwów państwowych, [w:] tamże, s. 419-421.
[37] I. Bobryk, Inwentarz zespołu akt: Sąd Okręgowy w Białej Podlaskiej, Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Warszawa 2006, s. 12-13.
© Pierwodruk:
"Res Historica", nr 44, 2017, s. 227-241.
