Od redaktora "Dziejów Kocka..."

Ukazała się monografia Kocka, która stanowi zwieńczenie jubileuszu 600-lecia lokacji miasta. Miło mi zaprezentować swoje odredakcyjne słowo z tejże publikacji.

Książka Dzieje Kocka od czasów najdawniejszych do najnowszych przedstawia aktualny stan wiedzy historycznej na temat miasta Kocka i jego okolicy, i przez najbliższe lata stanie się głównym punktem odniesienia dla osób poszukujących informacji historycznych dotyczących tego terenu. Do realizacji zadania zaprosiłem zarówno uznanych znawców poszczególnych epok, jak i młodych historyków, dla których tematyka kocka była jednym z pierwszych wyzwań badawczych, przez co mieli możliwość od razu stać się specjalistami w tym zakresie. Nie wątpię, że ten fakt również przyniesie jeszcze niejedną korzyść dla miasta.

Niniejsze wydawnictwo ma charakter monograficzny, tzn. podejmuje próbę przedstawienia dziejów Kocka i jego najbliższej okolicy w dziesięciu rozdziałach obejmujących chronologicznie okres od pradziejów i lokacji miasta aż do współczesności. Każdy z rozdziałów opisuje odrębną epokę historii Polski i ma na celu w miarę całościowe, syntetyczne ujęcie zagadnień tematycznych obejmujących swoim zakresem stosunki polityczne, społeczne, religijne, życie gospodarcze, kulturalne, itd. Wszystko to oczywiście dostosowane do realiów poszczególnych epok historycznych i ówczesnych warunków społecznych.

Osadnictwo w okolicach Kocka sięga paleolitu, ale pierwsze wzmianki o tej miejscowości pochodzą z XIII wieku. Kock leży w ziemi łukowskiej, która należała do państwa piastowskiego od końca X wieku. Znaczenie Kocka wynikało z jego położenia przy ujściu Tyśmienicy do Wieprza. Wskutek tego Kock we wczesnym średniowieczu leżał na szlaku łączącym ziemię krakowską i Radom przez przeprawę na Wiśle w Sieciechowie z Łukowem i Drohiczynem, a stamtąd na Ruś i w kierunku Jaćwięży. Na przełomie XII i XIII wieku Kock wraz z otaczającymi go wsiami był własnością biskupów płockich. Znajdowały się tu wtedy targ, karczma i kościół, jednak ze względu na stałe zagrożenie ziemi łukowskiej najazdami jaćwięskimi, litewskimi i ruskimi były to tereny bardzo słabo zaludnione. Impuls dla rozwoju Kocka stanowiła unia polsko-litewska, która wyeliminowała zagrożenia najazdami i spowodowała ożywienie szlaku handlowego prowadzącego na Litwę. Dzięki temu możliwa stała się lokacja Kocka w 1417 r. Urząd wójta piastowali zwykle przedstawiciele okolicznej szlachty, gdy plebanami byli kapłani z Mazowsza, prezentowani przez biskupów płockich. Zarządzanie peryferyjnie położonym majątkiem było dla biskupów uciążliwe, dlatego też w 1512 r. zamienili dobra kockie z królem, uzyskując w zamian miasto Raciąż.

Epoka nowożytna w dziejach Kocka była czasem wielu przeobrażeń, do których impulsem stało się przejęcie Kocka przez ród Firlejów w czasie jego największego rozkwitu. Usytuowane na szlakach komunikacyjnych miasto o tradycjach ważnego ośrodka handlu i rzemiosła stanowiło centrum tworzonego przez Firlejów kompleksu dóbr. Handel Kocka był powiązany przede wszystkim z rynkiem regionalnym i rozwijał się poprzez cotygodniowe targi oraz zjazdy doroczne zwane jarmarkami. Pomyślny rozwój miasta został przerwany w połowie XVII wieku przez najazdy wojsk kozackich i szwedzkich. Ważne miejsce w funkcjonowaniu społeczności miasta i okolic pełniła parafia Kościoła rzymskokatolickiego wraz z związanymi z nią instytucjami szpitala i szkoły parafialnej. Wierni angażowali się w działalność bractw religijnych. W związku z przejęciem kalwinizmu przez rodzinę Firlejów Kock stał się ośrodkiem reformacji. Decydujące dla stworzenia w Kocku znaczącego ośrodka kalwinizmu było powołanie średniej szkoły o profilu humanistycznym kształcącej przede wszystkim kandydatów na duchownych wyznania kalwińskiego. W mieście w XVII wieku odbyły się dwie konwokacje i dziesięć synodów kalwińskich. W miarę upływu lat częścią wielowyznaniowej społeczności miasta stali się wyznawcy judaizmu, a samo miasto zyskało rangę magnackiej siedziby. W XVI wieku Firlejowie wznieśli tu obronną rezydencję, którą w XVIII wieku księżna Anna Jabłonowska przebudowała i radykalnie zmieniła układ urbanistyczny miasta.

W latach 1795-1809 Kock był jednym z miast austriackiej Galicji Zachodniej. Po wojnie 1809 roku znalazł się w granicach Księstwa Warszawskiego w obrębie powiatu radzyńskiego leżącego w departamencie siedleckim. Po 1815 roku, już w ramach nowo utworzonego województwa podlaskiego wszedł w obręb Królestwa Polskiego. Cały czas pozostawał miastem prywatnym. W latach 1810-1831 należał do Aleksandry z Meisnerów i Jana Protazego małżonków de Anstett. Był miastem dość dużym, a pod koniec XVIII w. zdecydowanie większym niż sąsiednie ośrodki. Na przełomie XVIII i XIX wieku nader mocne były związki Kocka z wojskiem. Niektóre epizody wojennych dziejów miasta weszły na stałe do polskiej historii i legendy narodowej. To w Kocku śmiercią walecznych w 1809 roku poległ pułkownik Berek Joselewicz, jedna z najważniejszych postaci symbolicznych nie tylko dla wojska polskiego czasów Księstwa Warszawskiego, lecz i jeden z najważniejszych punktów odniesienia dla całego złożonego obrazu relacji polsko-żydowskich. Również w okresie późniejszym jednym z najważniejszych z punktów kockiej społeczności był garnizon wojskowy. W latach 1815-1831 w Kocku stacjonował Sztab 2 Brygady Artylerii Pieszej oraz 3 kompania artylerii pieszej. W skład 2 Brygady wchodziła także 4 kompania artylerii pieszej z Radzynia.

W XIX wieku miasto kilkakrotnie zmieniało przynależność administracyjną. Początkowo położone było na terenie powiatu radzyńskiego w guberni siedleckiej, od 1845 roku w guberni lubelskiej. W wyniku zmian administracyjno-terytorialny w 1867 r. Kock oraz gmina Białobrzegi znalazły się w obrębie powiatu łukowskiego i w powołanej na nowo guberni siedleckiej. W 1912 roku likwidacji uległa gubernia siedlecka, a wchodzący w jej skład powiat łukowski wraz z Kockiem ponownie znalazł się w granicach guberni lubelskiej. Dziewiętnastowieczny Kock był niewielkim miasteczkiem w dolinie rzeki Wieprz, na szlaku w kierunku Lublina i Łukowa. Zabudowania miasta stanowiły w większości drewniane, a po części murowane domy oraz zabudowania gospodarskie, drobne zakłady i warsztaty rzemieślników. Czynnikiem hamującym rozwój ośrodka po powstaniu styczniowym była utrata praw miejskich w wyniku ukazu carskiego z 1 czerwca 1869 r. Na przełomie XIX i XX stulecia zmieniała się liczba mieszkańców Kocka. Do jej spadku przyczyniały się walki, przemarsze wojsk oraz głód i szerzące się epidemie, szczególnie cholery i tyfusu, a także emigracja ludności do innych guberni. Wzrost następował w latach pokoju, poprawy sytuacji gospodarczej kraju. Z biegiem lat zmieniał się również dystans pomiędzy ludnością chrześcijańską a mojżeszową, która stanowiła większość mieszkańców Kocka. Istotny wpływ na obniżenie liczby mieszkańców miał okres pierwszej wojny światowej. Rozwój miast oraz otaczających wsi i osad został zahamowany. Do zniszczeń materialnych przyczyniły się przemarsze i postoje wojsk. Straty w ludności wynikały z szerzących się chorób, ofiar poniesionych na froncie, ale także z powodu przymusowej ewakuacji przed armią carską i wyjazdu rosyjskich urzędników i policji.

Zniszczenia w okresie I wojny światowej sprawiły, że Kock w czasy wolnej Polski wkraczał mocno zaniedbany, lecz z ogromnym potencjałem ludzkim opartym na działalności społecznej, która przejawiała się głównie w postaci Spółdzielni Oszczędnościowo-Pożyczkowej i Ochotniczej Straży Pożarnej, a także powstałych już po odzyskaniu niepodległości kilkudziesięciu innych organizacji społecznych. Charakter miasta określały trzy najważniejsze dla Kocka budynki: kościół rzymskokatolicki, synagoga żydowska oraz pałac i park hr. Józefa Żółtowskiego. Życiem miasteczka kierował samorząd reprezentatywny dla całego miejscowego społeczeństwa. Dla administracji samorządowej okres międzywojenny stanowił wyzwanie uporania się z wieloma problemami narosłymi w przeszłości. Pace Rady Miasta i Magistratu skupiały się na porządkowaniu istniejących oraz wprowadzaniu nowych przepisów prawnych. Uregulowano kwestie podatkowe, sprawy nieruchomości miejskich, zaciągano pożyczki pod inwestycje miejskie, rozwijano oświatę. W sierpniu 1920 roku, w czasie wojny polsko-bolszewickiej Kock na 4 dni zajęli sowieci. 4 września 1927 r. doszło do największego pożaru w historii Kocka, który strawił blisko połowę miasta i zahamował nieco jego rozwój.

Wojna obronna 1939 roku, a zwłaszcza bitwa pod Kockiem, przyniosła miastu ogromne zniszczenia. Po utworzeniu Generalnego Gubernatorstwa Kock znalazł się w dystrykcie lubelskim w powiększonym powiecie radzyńskim. Kock stał się ważnym pasem transmisyjnym na trasie przewozu poczty z Międzyrzeca do Dęblina, obsługiwanej przez autobus, tzw. Kraftpost Omnibus. Pałac kocki, po wprowadzeniu administracji niemieckiej, stał się siedzibą oddziałów Schutzpolizei, żandarmerii oraz niemieckiej policji pomocniczej, której celem była ochrona administracji kockiego majątku oraz ściąganie kontyngentów i dozorowanie robót szarwarkowych. W październiku 1939 roku powstała na terenie Kocka komórka Komendy Obrońców Polski (KOP). Podlegała samodzielnemu Podokręgowi KOP w Siedlcach, który z kolei został podporządkowany głównemu ośrodkowi w Lublinie i jej szefowi, mjr. Bolesławowi Studzińskiemu, ps. „Bogdan Nitecki”. Podstawową jednostką organizacyjną w pionie wojskowym miała być grupa bojowa, składająca się z dowódcy i dziesięciu żołnierzy. Komórkę kocką KOP założyli nauczyciele Antoni Czajkowski i Jan Dutkiewicz. W 1940 roku szefostwo KOP zostało rozbite przez Niemców, a rok później organizację poddano nowej fali aresztowań. W konsekwencji wiele komórek KOP, zwłaszcza po utracie kontaktu ze strukturami wyższymi, uległo scaleniu z ZWZ-AK.

Po zakończeniu bitwy kockiej Niemcy rozpoczęli akcje represyjne wobec Polaków. Nasilenie aresztowań i morderstw dokonanych przez niemiecką żandarmerię lub Gestapo miało miejsce od 1942 roku, czyli od czasów, gdy organizacje konspiracyjne stawały się silniejsze, krzepły, umacniały się pod względem liczebnym, zdobywając coraz to nowych członków. Wśród licznych aktów terroru ze strony Niemców, za najbardziej dramatyczny uznaje się mord w Talczynie dokonany 26 września 1942 roku. Administracja niemiecka prowadziła brutalną politykę wobec ludności żydowskiej, czego przejawem były morderstwa lub bicie. W styczniu 1940 roku funkcjonariusze Schutzpolizei rozstrzelali w Kocku 6 Żydów, których zamierzano wywieść do Łukowa. Z czasem terror niemiecki wobec ludności żydowskiej nasilił się, dramat rozpoczął się z chwilą likwidacji gett lub innych miejsc, gdzie ta mniejszość przebywała. Później zaczęto wyszukiwać Żydów wśród Polaków lub w lasach, gdzie ich ukrywano. Akcja uśmiercania Żydów rozpoczęła się latem 1942 roku. W miastach i miasteczkach Podlasia Niemcy mordowali ich na miejscu, lub wywozili do innych organizmów miejskich lub bezpośrednio do obozów zagłady, głównie do Treblinki lub na Majdanek. W ramach akcji „Burza” na teren Lubelszczyzny przybyła z Wołynia dowodzona przez płk. Jana Kotwicza 27 Dywizja Piechoty, która po przebiciu się zza Buga, otoczona w lasach na południe od Parczewa, przeszła na zachód, wyzwalając samodzielnie Kock w dniu 22 lipca 1944 roku.

Powojenna komunistyczna rzeczywistość daleka była jednak od tej wolności, o którą walczyło podziemie niepodległościowe w okresie okupacji niemieckiej, dlatego kontynuowano walkę, tym razem z sowieckim okupantem i jego miejscowymi kolaborantami. Opór kontynuowano w oparciu o strukturę organizacyjną odziedziczoną po Armii Krajowej, w dużej mierze zachowany został również stan kadrowy oraz formy działania. Na terenie Rejonu VII (Kock, Białobrzegi) w okresie powojennym funkcjonowało siedem Placówek, które skupiały jedną lub kilka miejscowości: nr 1 – Kock, nr 2 – Białobrzegi, Ruska Wieś, Stoczek Kocki, nr 3 – Poizdów, Annówka, Zakalew, Talczyn, Górka, nr 4 – Przytoczno, nr 5 – Wola Blizocka, Zielony Kąt, nr 6 – Łysobyki, nr 7 – Drewnik, Krępa, Podlodów. Z wielu przyczyn placówki były bardzo niestabilnym ogniwem struktur konspiracyjnych, gdyż ich praca niepodległościowa niekiedy okresowo ulegała zamarciu, jak również zmieniał się zasięg ich rewiru, poprzez włączanie i wyłączanie poszczególnych miejscowości. Miały również miejsce sytuacje podległości członków z jednej miejscowości pod dwie różne Placówki. Tak ukształtowana struktura Obwodu Łuków zachowała swój niezmienny kształt do marca 1947 r., gdy nastąpiło ostateczne zakończenie działalności Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”.

Rok 1947 kończy ten okres powojennych dziejów Polski, w którym istnienie opozycji politycznej i podziemia antykomunistycznego rodziło jeszcze w społeczeństwie nadzieje na wolność, suwerenność demokratyczny porządek w kraju. Sfałszowanie wyborów do sejmu oraz zniszczenie opozycji i podziemia niepodległościowego za pomocą amnestii oraz terroru sił przymusu oddało pełnię władzy w ręce komunistów. Lata 1948-1956 to okres stalinizmu, charakteryzujący się budową państwa totalitarnego podporządkowanego rządom monopartii komunistycznej, z kultem wodza, z władzą opartą na armii Związku Sowieckiego. To czas likwidacji niezależności działalności społecznej, samorządu lokalnego i podporządkowania politycznego sądownictwa. Społeczeństwo utrzymywano w stanie ciągłego zagrożenia – czy to zewnętrznego, czy wewnętrznego, czemu służyła działalność sił przymusu, a zwłaszcza policji politycznej w postaci Urzędu Bezpieczeństwa, wraz z gęstą siecią informatorów ulokowanych we wszystkich środowiskach, i jednostek wojskowych do zwalczania resztek podziemia niepodległościowego.

Po tzw. przełomie październikowym w 1956 r. i objęciu władzy w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej przez Władysława Gomułkę nastąpił okres „liberalizacji” systemu władzy komunistycznej. Zmiany wprowadzane w życiu politycznym, społecznym, kulturalnym i ekonomicznym na przełomie 1956 i 1957 r. były widoczne przede wszystkim w miastach wojewódzkich i powiatowych, w mniejszym stopniu na prowincji. Z dniem 1 stycznia 1958 roku wydzielono z powiatu łukowskiego i wcielono do powiatu radzyńskiego miasto Kock i 6 okolicznych gromad wiejskich: Białobrzegi, Lipniak, Łysobyki, Poizdów, Stoczek, Talczyn i Wolę Osowińską. Miasto Kock miało wciąż charakter rolniczy. W 1960 r. ogólna powierzchnia miasta wynosiła 1462 ha, w tym aż 1152 ha gruntów ornych oraz 165 ha łąk i pastwisk. W 1963 r. na ogólną liczbę 2870 mieszkańców, 493 osoby były zatrudnione poza rolnictwem. Jednocześnie na terenie miasta funkcjonowało 589 gospodarstw rolnych, w większości niewielkich o niskiej kulturze rolnej. Przemysłu jako takiego w Kocku nie było. Do tzw. jednostek usługowych uspołecznionych zaliczano krawiecko-bieliźniarską Spółdzielnię „Ludart”, zajmującą się krawiectwem Spółdzielnię „Włókno Krajowe”, Spółdzielnię Szewców oraz Gminną Spółdzielnię „Samopomoc Chłopska”. Zakres działalności GS „SCh” był dość szeroki, obejmując: dom noclegowy, wypiek chleba i wymiana mąki, ubój zwierząt, rozlewnię piwa, a także wypożyczalnie sprzętu do ochrony roślin, sprzętu do prac polnych, sortownika do ziemniaków, worków, sprzętu do czyszczenia zbóż, artykułów gospodarstwa domowego. Ponadto funkcjonowały przedsiębiorstwa państwowe podległe MRN: „Dom Mody”, młyn, zakład czyszczenia nasion, miejska grupa remontowo-budowlana oraz Państwowy Ośrodek Maszynowy (POM) – prowadzący warsztat stolarski, ślusarski, wulkanizacyjny i wypożyczalnię sprzętu rolniczego. Kluczową rolę we władzach miasta i gminy odgrywali członkowie PZPR. Toteż organem dzierżącym faktyczną władzę, w sensie wpływu na podejmowano decyzje, był Komitet Miejsko-Gminny PZPR w Kocku. W lipcu i sierpniu 1980 r. większość zakładów pracy na Lubelszczyźnie ogarnęły kolejne fale strajków. 21 lipca do strajku przystąpili m.in. pracownicy mieszczącego się w Kocku zakładu filialnego Radzyńskiego Przedsiębiorstwa Produkcji Urządzeń Handlowych „WUTEH” W ramach struktur „Solidarności” Miasto i gmina Kock w latach 1980-1981 podlegały terytorialnie Międzyzakładowemu Komitetowi Koordynacyjnemu Ziemi Lubartowskiej, a potem Oddziałowi Ziemia Lubartowska. W wyniku porozumień „Okrągłego Stołu”, zalegalizowano ponownie NSZZ „Solidarność”, i 4 czerwca 1989 r. odbyły się częściowo wolne wybory parlamentarne. Rozpoczęło się stopniowe odchodzenie od komunizmu i budowanie demokracji. W listopadzie i grudniu 1989 r. na posiedzeniach Rady Narodowej Miasta i Gminy w Kocku próbowano dokonać demokratycznego wyboru nowego naczelnika miasta i gminy. Dopiero na mocy ustawy o samorządzie gminnym z 8 marca 1990 r. wprowadzono autentyczną demokrację na szczeblu gminy. Wybrana w pierwszych wolnych wyborach samorządowych Rada Miasta i Gminy Kock liczyła 20 radnych. Rozpoczęła się nowa epoka w dziejach miasta

Próby transformacji ustrojowej i będąca ich skutkiem samorządność lokalna przyczyniły się do kompleksowego rozwoju miasta i gminy Kock. Początkowym hamulcem progresywnych dążeń był wiejsko-miejski charakter gminy i ścieranie się interesów na linii miasto-wieś. Po przezwyciężeniu tych trudności, nastąpił rozwój i zintensyfikowanie inicjatyw na rzecz rozwoju lokalnej wspólnoty. Władze gminy szczególny nacisk kładły na infrastrukturę i oświatę, a także kulturę. Te ostatnie dziedziny aktywności samorządowo-społecznej, w swej działalności zwracają się ku twórczości patriotycznej. Szczególny wpływ na tego typu działania ma związek z gen. Franciszkiem Kleebergiem, który dowodził pod Kockiem w ostatniej bitwie kampanii polskiej 1939 roku. Stąd wydarzenia związane z obchodami rocznicowymi bitwy kockiej mają charakter ponadlokalny. Osobliwą rolę w organizacji tego typu imprez odgrywają nie tylko władze samorządowe, lecz również Dom Kultury, Zespół Szkół im. gen. F. Kleeberga, czy Klub Sportowy „Polesie”.

Upamiętniane okrągłych rocznic związanych z dziejami miejscowości bywa (i tak było już w przeszłości Kocka) doskonałą okazją do wydawania lokalnych monografii, będących kolejnym materialnym śladem ich historii, i – dzięki coraz doskonalszym narzędziom informacji naukowej – tym samym szybkiego rozwoju nauki historycznej w ogóle. Ogromnie cieszy, że ten lokalny wkład w rozwój nauki mógł się dokonać również dzięki działaniom obecnych władz miasta i gminy.