Główne elementy kultury biurokratycznej partii komunistycznej w Polsce 1944-1989

Prolog. Partia władzy[1]

Wraz z wycofywaniem się okupacyjnych wojsk niemieckich pod naporem Armii Czerwonej w 1944 r. na ziemiach polskich dokonywała się akcja opanowywania struktur wszystkich szczebli władzy przez komunistów. Zręby struktur państwowych stanowić miał Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, jego siłę zbrojną „ludowe” Wojsko Polskie, które wkraczało do kraju u boku armii sowieckiej, zaś siły przymusu: Milicja Obywatelska oraz Resort Bezpieczeństwa Publicznego.

Lata 1944-1947 to okres rugowania legalnej opozycji z polskiego życia politycznego, co nastąpiło na zasadzie działań terrorystycznych sowieckich i polskich sił przymusu oraz oszustw wyborczych z czerwca 1946 r. (referendum ludowe) i stycznia 1947 r. (wybory do Sejmu Ustawodawczego).

Tzw. „zjednoczenie ruchu robotniczego” i powstanie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej 15 grudnia 1948 r. należy traktować jako symboliczną datę powstania systemu totalitarnego w powojennej Polsce. Już w okresie poprzedniej wersji partii komunistycznej, czyli Polskiej Partii Robotniczej (1942-1948), ukształtowała się struktura organizacyjna partii: podstawowe organizacje partyjne, terenowe instancje, „aktyw i aparat partyjny” oraz ogniwa kierownicze – Komitet Centralny, Biuro Polityczne i Sekretariat KC. Struktura organizacji partii oficjalnie podporządkowana była jej ideologicznym i politycznym funkcjom[2].

Organizacja PZPR do końca maja 1975 r. była związana z trzystopniową strukturą organów władzy i administracji państwowej, której głównym ogniwem były instancje powiatowe partii – odpowiednik powiatowych organów władzy i administracji państwowej. Jednakże po zapadnięciu decyzji o utworzeniu gmin, jako podstawowego ogniwa władzy terenowej – tym samym gminnych organizacji partyjnych i komitetów gminnych partii komunistycznej, struktury powiatowe stały się zbędne. Od 1 czerwca 1975 r. na strukturę organizacyjną PZPR składały się: a) podstawowe organizacje partyjne (zakładowe, wiejskie, terenowe) podlegające komitetom gminnym, miejskim lub dzielnicowym; b) organizacje gminne, miejskie oraz dzielnicowe podlegające bezpośrednio komitetom wojewódzkim; c) organizacje wojewódzkie lub równorzędne, tworzone i podporządkowane bezpośrednio KC[3].

Najwyższą władzą PZPR był zjazd zwoływany przez KC co 5 lat. W okresie między zjazdami najwyższą władzę stanowił Komitet Centralny, który realizował program uchwalony przez zjazd, kierował wszystkimi dziedzinami pracy partii, występował w jej imieniu na zewnątrz, wybierał Biuro Polityczne i Sekretariat, zatwierdzał regulaminy, określał wytyczne do pracy Biura Politycznego, zakres jego kompetencji, oceniał działalność Biura Politycznego i Sekretariatu, powoływał i oceniał pracę komisji problemowych, odwoływał ze swojego składu poszczególnych członków i powoływał na wakujące miejsca nowych, zatwierdzał strukturę organizacyjną partii i kompetencje pracowników politycznych, powoływał i tworzył wydziały KC oraz zatwierdzał i odwoływał ich kierowników. Poza tym powoływał instytucje partyjne i nadzorował ich działalność, ustalał kierunki polityki kadrowej i rozporządzał kadrami, kontrolował działalność członków partii zajmujących kierownicze stanowiska o znaczeniu ogólnokrajowym, kierował pracą organów prasowych partii, zarządzał majątkiem i funduszami[4]. Pracę swoją KC realizował poprzez posiedzenia plenarne zwoływane przez Biuro Polityczne (lub na wniosek 1/3 członków KC), nie rzadziej jak raz na 4 miesiące.

W okresie między posiedzeniami plenarnymi Komitetu Centralnego pracą partyjną kierowało Biuro Polityczne. Wybrani sekretarze KC stanowili Sekretariat, który kierował pracą w dziedzinie organizowania, wykonania i kontroli realizacji uchwał zjazdu oraz doboru, oceny i kontroli etatowych pracowników politycznych[5].

Władzą wojewódzkiej, gminnej, miejsko-gminnej, miejskiej, dzielnicowej i zakładowej organizacji partii komunistycznej były konferencje zwoływane co 2 lata przez komitety odpowiedniego stopnia. W okresie między konferencjami sprawozdawczo-wyborczymi zwierzchnią władzą odpowiednich organizacji były komitety, do zadań których należało: kierowanie działalnością podległych im organizacji, zapewnienie realizacji programu i linii politycznej partii oraz uchwał komitetów nadrzędnych i ich własnych, kształtowanie działalności kadr partyjnych, kierowanie kształceniem ideologicznym członków, nadzorowanie („inspirowanie”) działalności instytucji państwowych, gospodarczych i organizacji społecznych, współdziałanie z „sojuszniczymi” partiami: Zjednoczonym Stronnictwem Ludowym i Stronnictwem Demokratycznym[6].

Totalizm organizacyjny

Polska Zjednoczona Partia Robotnicza stanowiła wybitnie rozbudowaną machinę organizacyjną, z licznymi elementami tworzącymi system wzajemnych powiązań oraz specyficzną kadrą urzędniczą ten skomplikowany system obsługującą. Sposobem organizacji działania ludzi w jego ramach, który pozwalał na efektywne wykonywanie zadań, było zarządzanie biurokratyczne. W tym przypadku przez środowisko biurokratyczne partii komunistycznej należy rozumieć zbiór zasad dotyczących funkcjonowania techniki i organizacji administracyjnej oraz ludzi partii – członków i pracowników wprowadzających je w życie, których możemy określić mianem biurokratów wykonujących to, co te reguły i przepisy nakazywały im czynić.

Charakter PZPR wynikał z ideologicznych podstaw funkcjonowania. Należąc do rodziny partii komunistycznych, miała charakter organizacji totalnej[7]. Redukowało to państwo zarządzane przez komunistów do postaci organizacji klasowej, przymusowej i politycznej, w której to partia stanowiła twór quasi-państwowy. Obowiązująca w jej ustroju zasada terytorialno-produkcyjna oznaczała de facto wszechobecność organizacji, której komórki powoływane były we wszystkich środowiskach zawodowych, miejscach pracy i zamieszkania ludzi. Przy czym struktura ta ściśle skorelowana była z podziałem administracyjnym kraju, co oznaczało, że odpowiednim ogniwom administracyjno-terytorialnym odpowiadały właściwe ogniwa organizacji[8]. Z kolei charakter organizacji określała zasada ustrojowa struktury, czyli tzw. centralizm demokratyczny – połączenie scentralizowanego kierownictwa, z deklaratywnym demokratyzmem samodzielnych i teoretycznie obieralnych organów niższych, odpowiedzialnych przed wyborcami[9].

Charakter sprawującej rządy formacji rzutował na ustrój państwa, które przez to również wykazywało cechy totalitaryzmu. A biurokracja w totalitaryzmie różni się znacznie od administrowania w klasycznym modelu weberowskim, gdzie ustrój państwa implikuje wyższość prawa. Biurokracja w ustroju totalitarnym to „poddanie całego życia każdej jednostki, jej pracy i odpoczynku zarządzeniom tych, którzy posiadają władzę i piastują urzędy. Jest to redukcja człowieka do zębatki we wszechogarniającej machinie zniewolenia i przymusu”[10]. Dzięki scentralizowanej strukturze, podporządkowującej niższe instancje partyjne wyższym, partia komunistyczna dążyła do poddania swojej kontroli praktycznie każdej dziedziny życia człowieka. Na terenie całego państwa skupiała w swoich rękach faktyczną władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Jej wola stanowiła prawo – była zarówno wykonawcą jak i sędzią. Jednakże totalitarne rządy również nie mogą obyć się bez przepisów i biurokratycznych zarządzeń. Ich analiza jest o tyle interesująca, że pozwala na obserwację zjawisk, których przyczyny tkwią zwykle dużo głębiej[11].

Szczególna rola biurokracji w systemie komunistycznym zauważalna była od dawna. Przykład szedł oczywiście ze Związku Sowieckiego. Bolszewicy budowali swoją administrację w oparciu o biurokratyczną praktykę przedrewolucyjnej Rosji. Chociaż wcale nie zamierzali kopiować carskich wzorców, po odrzuceniu demokracji pozostał im tylko autorytaryzm, który w połączeniu z ideologią komunistyczną stworzył totalitaryzm administrujący w sposób przywodzący na myśl czasy Rosji carskiej z wykorzystaniem wzorców starych maszyn władzy funkcjonujących w nowych ideologicznie warunkach[12].

Organizację partii komunistycznej determinowały tzw. „leninowskie normy życia partyjnego”, które dotyczyły koncepcji członkostwa. Do partii przystąpić mógł tylko ten, kto uznawał jej program, popierał ją materialnie i przynależał do jednej z podstawowych organizacji partyjnych, gęstą siecią pokrywających obszar całego kraju. Członkiem PZPR mogła zostać osoba pełnoletnia, która złożyła pisemną chęć wstąpienia do partii w postaci wypełnienia specjalnej deklaracji. Do deklaracji należało dołączyć opinie polecające wystawione przez dwóch członków partii. Wprowadzenie instytucji członków polecających kandydatów oznaczało rozłożenie odpowiedzialności za ideowo-organizacyjną postawę danej osoby na ogół członków, zgodnie z wizją Lenina, że „każdy członek partii odpowiada za partię i partia odpowiada za każdego członka”[13]. Ta idea ubrana została w zasadę centralizmu demokratycznego – formę specyficznej demokracji wewnątrzorganizacyjnej, w warunkach sprawowania władzy przez partię komunistyczną praktycznie przeniesiony również na stosunki w innych organizacjach i strukturach państwa. Jej głównym celem było zapewnienie „jedności ideologiczno-politycznej” – czyli formuły gwarantującej utrzymanie władzy w zakresie obowiązującej ideologii i kierunków działania.

W działalności PZPR najważniejszą rolę odgrywał tzw. aktyw, czyli najbardziej zaangażowani politycznie i społecznie, doświadczeni członkowie. Odrębną grupę stanowili etatowi pracownicy polityczni, czyli tzw. aparat.

System nomenklaturowy

Z pezetpeerowską biurokracją ściśle związane jest pojęcie nomenklatury – komunistycznej elity obejmującej osoby piastujące stanowiska wymagające rekomendacji partii. Nomenklatura stanowiła monopolistyczny ośrodek decyzyjny, wewnętrznie zhierarchizowany, poczynając od kadry stołecznej, poprzez regionalne, aż po kierownictwa lokalne. Grupa ta faktycznie monopolizowała władzę społeczno-polityczno-ekonomiczną, nie podlegała oddolnej kontroli i posiadała liczne przywileje, które wynikały z jej pozycji w strukturze systemu.

Formalnie nomenklatura stanowiła wykaz stanowisk kierowniczych w państwie pozostających w kompetencji decyzyjnej instancji partyjnych. Od klasycznej biurokracji odróżniały komunistyczną nomenklaturę przede wszystkim proces decyzyjny, jej struktura wewnętrzna oraz profesjonalizm elementów systemu. Podczas gdy w weberowskim modelu biurokracji polecenia zawsze płyną z góry w dół, zgodnie z hierarchią władzy, nomenklatura sama podejmowała decyzje. Brak było w jej ustroju wewnętrznym również czytelnej, usystematyzowanej hierarchii, w której istnieją jasne zasady awansu, oraz podstawowej w klasycznym systemie biurokratycznym zależności pomiędzy wykształceniem a zajmowanym stanowiskiem.

Zasada, że nominacja na określone stanowisko wymaga zgody odpowiedniej instancji partii komunistycznej, zaczęła obowiązywać najpierw w aparacie bezpieczeństwa[14]. Od momentu powstania PZPR w grudniu 1948 r. sprawdzony wzorzec postanowiono zastosować również w pozostałych sferach życia państwa. Sekretariat KC opracował „Nomenklaturę kadr KC”: pierwszą instrukcję nomenklaturową – wykaz kilkuset stanowisk, których objęcie wymagało formalnej zgody centralnego organu partii komunistycznej. Swobodne przeprowadzanie zmian personalnych we wszystkich instytucjach państwowych, radach narodowych, a także w większości istniejących organizacji społecznych znalazło uznanie we wszystkich szczeblach aparatu partyjnego i wkrótce otworzyło nieograniczoną właściwie możliwość kreowania rzeczywistości. Instancje partyjne każdego szczebla zostały uprawnione do podejmowania decyzji personalnych będących w zakresie ich nomenklatury, przy czym instancje wyższe otrzymały prawo kierowania kadr na stanowiska objęte nomenklaturą niższych instancji[15].

System nomenklaturowy, jako polityka kadrowa PZPR, wynikał z ideologii marksistowsko-leninowskiej oraz realnych uwarunkowań ustrojowych. Stanowił główne narzędzie sprawowania władzy, nagradzania i karania, a także wymuszania wierności we własnych szeregach. Podstawowym celem jego istnienia było ułatwianie awansu ludziom, którzy gwarantowali wierność i utrzymywanie ustrojowego status quo. Nomenklatura kadr była dokładnym odwzorowaniem modelu sowieckiego, który – poza staniem na straży systemu komunistycznego – reglamentował dostęp do wszelkich dóbr nieosiągalnych dla przeciętnego obywatela, co dostarczało mu nowych, gotowych do jego podtrzymywania, elementów. System nomenklaturowy, jako przejaw komunistycznej biurokracji i system-demiurg, poprzez charakteryzujące go elementy stworzył specyficznego człowieka: biurokratę ograniczonego ideologiczną skazą swego kreatora. Nomenklatura tworzyła szczelne sito uniemożliwiające w praktyce objęcie istotnego stanowiska przez osobę nie posiadającą zaufania partii komunistycznej

Zarządzanie informacją

Ogromna struktura partyjna, rozpięta gęstą siecią po terenie całego kraju, stanowiła niewątpliwie duże wyzwanie, by zapewnić sprawne funkcjonowanie standardowemu schematowi obiegu informacji: decyzja – polecenie – działanie – kontrola. Przepływ informacji obejmował zarówno informację ustną, jak i pisemną. Składały się na nią: teleksy z KC oraz jednostek centralnych do zakładów pracy w terenie, materiały opracowane przez służby specjalne, bieżące informacje z instancji oraz organizacji partyjnych i zakładów pracy, biuletyny, materiały opracowywane przez KC, komitety wojewódzkie (KW) i inne jednostki, telekonferencje czy ustne informacje aktywu partyjnego. Kierunek przepływu informacji był zarówno pionowy (w górę i w dół), jak i poziomy. Na szczeblu centralnym pilotował sprawy jej obiegu Sekretariat KC, na szczeblu wojewódzkim Wydział Organizacyjny KW, w powiatach, miastach i gminach – I sekretarze komitetów powiatowych miejskich, miejsko-gminnych, gminnych i organizacji partyjnych.

W zakresie informacji pionowej w dół wypracowano system, który – w zależności od pilności wiadomości – przewidywał trzy warianty postępowania przy przekazywaniu informacji[16]. Wariant podstawowy, stosowany w sytuacjach zwykłych, gdy informacja mogła być przekazywana w ciągu dłuższego okresu czasu, oparty był na lektoracie wojewódzkim. Przewidywał, że lektorzy wojewódzcy zorganizują spotkania robocze w siedzibach komitetów partyjnych z lektorami miejskimi i gminnymi, podczas których przekażą im niezbędne informacje. Lektorzy miejscy i gminni w ciągu kilku dni organizowali z kolei spotkania dla wybranych środowisk społeczno-zawodowych. Następnie przygotowywali informację zbiorczą z odbytych spotkań i przekazywali ją do KW, gdzie ulegały one agregacji i przekazywane były do KC.

W przypadku, gdy przekazanie informacji z KC wymagało krótszego, maksimum kilkudniowego okresu czasu, KW kontaktował się z komitetami terenowymi i ustalał wspólnie z nimi terminy spotkań. Na te spotkania kierowani byli lektorzy KW. Spotkania odbywały się w stałych punktach odczytowo-kontaktowych w miastach, gminach i zakładach pracy objętych bezpośrednim zainteresowaniem KW. Tam odbywały się posiedzenia z aktywem partyjnym miasta, gminy czy zakładu. Za organizację tych spotkań odpowiadali I sekretarze komitetów określonego terenu, zaś w zakładach pracy sekretarze komitetów zakładowych i podstawowych organizacji partyjnych. Lektorzy przekazywali informacje o tych spotkaniach do KW, skąd informacja zbiorcza kierowana była do KC.

W sytuacjach szczególnych, gdy zaistniała potrzeba dotarcia do POP, wsi, zakładów pracy i środowisk partyjnych z informacją z centrali w ciągu jednego dnia, KW telefonicznie zwoływał naradę pracowników politycznych i aktywu wojewódzkiego odpowiedzialnego za poszczególne gminy. Podczas, gdy odbywała się narada na szczeblu wojewódzkim, administracja KW przekazywała I sekretarzom komitetów terenowych telefoniczną informację o potrzebie natychmiastowego zwołania narad aktywu odpowiedzialnego za poszczególne organizacje POP oraz zorganizowanie przez nich zebrań POP w konkretnym miejscu i o konkretnej godzinie. Bezpośrednio po zakończeniu narady wojewódzkiej aktyw w nim uczestniczący rozjeżdżał się w teren w celu odbycia narad z aktywem miejskim i gminnym, gdzie przekazywano wiadomości uzyskane na naradzie wojewódzkiej. Po nich aktyw instancji stopnia podstawowego udawał się na zebrania POP. Aktyw miejski i gminny obowiązany był wrócić do swoich rodzimych komitetów i od ręki sporządzić pisemną informację o przebiegu zebrań, w których uczestniczył. Informacje te przekazywano aktywowi KW, który składał je do określonego wydziału KW, który – za pośrednictwem sekretarza KW – przekazywał je do KC.

Doskonalenie ideologiczne kadr

Rozwój kadr partyjnych oraz potrzeba utrzymania stałego, wysokiego poziomu ideologicznego i dyscypliny powodowała, że w funkcjonowanie partii komunistycznej wpisany był rozbudowany system szkoleń. Doskonalenie kadr miało na celu w przypadku biurokracji komunistycznej nie tyle jednak podnoszenie standardów administrowania, ale kształcenie ideologiczne. System szkoleniowy był w tym przypadku permanentny, miał obowiązywać wszystkich i trwać stale, aby ukształtować oraz utrwalać jednolitą mentalność partyjną, a przy tym wierność i oddanie organizacji. Szkolenia partyjne prowadzone były na różnych szczeblach: od centralnego (Centralna Szkoła Partyjna PPR/PZPR, Szkoła Partyjna przy KC PZPR, Instytut Kształcenia Kadr Naukowych przy KC PZPR, w 1957 r. przekształcony w Wyższą Szkołę Nauk Społecznych przy KC PZPR, a następnie w 1984 r. w Akademię Nauk Społecznych), poprzez wojewódzki (wojewódzkie, potem międzywojewódzkie szkoły partyjne) aż do szczebla podstawowego realizowanego przez komitety powiatowe, miejskie, gminne, miejsko-gminne, zakładowe oraz POP. Plan szkoleniowy przewidywał takie formy kształcenia jak:

szkolenia kandydatów partii,
szkolenia masowe,
szkolenia aktywu partyjnego,
szkolenia środowiskowe,
lektorat.

Najwyższą formą szkolenia aktywu terenowego był Wieczorowy Uniwersytet Marksizmu-Leninizmu[17].

Źródła finansowania

Majątek i dochody partii komunistycznej odzwierciedlają historię pochodzenia jej władzy oraz rolę, jaką pełniła w Polsce. Temat finansów w kapitalny sposób ujawnia wewnętrzne mechanizmy i ewolucje partii. Mimo że nie posiadała osobowości prawnej, a zatem nie mogła mieć wyodrębnionego majątku, PZPR przez cały okres swego istnienia dowolnie czerpała ze środków majątkowych znajdujących się w PRL. Już w okresie PPR rozpoczęła pozyskiwanie nieruchomości na potrzeby komitetów – nieruchomości przejmowano najczęściej bez żadnego postępowania prawnego, na zasadzie konfiskat i wywłaszczeń. W późniejszym czasie budowano gmachy specjalnie na siedziby aparatu partyjnego (tzw. domy partii). W końcowym etapie funkcjonowania PZPR posiadała w Polsce niemal 2 tys. nieruchomości użytkowanych najczęściej bez żadnego tytułu prawnego, usytuowanych w centrach miast, przy głównych ulicach i w ośrodkach wypoczynkowych.

Partia finansowana była ze składek członkowskich, które zaspokajały potrzeby organizacji w minimalnym stopniu, ale przede wszystkim z budżetu państwa poprzez system dotacji i subwencji pokrywających jej wydatki, poza tym z umarzanych pożyczek Narodowego Banku Polskiego, stuprocentowych ulg w składkach na ZUS od wynagrodzeń pracowniczych aparatu partyjnego, bezpłatnej pracy żołnierzy służby zasadniczej czy tzw. czynów partyjnych. Zważywszy na wielkość struktury biurokratycznej PZPR w skali kraju były to kwoty sięgające kilkudziesięciu milionów dolarów rocznie. W latach 70. XX w. dotacje te wzbogacił dodatkowy system finansowania polegający na przejęciu przez PZPR Robotniczej Spółdzielni Wydawniczej „Prasa – Książka – Ruch”, której zyski zasilały budżet partii. Dodać do tego należy, iż RSW był dodatkowo dotowany z kasy państwa poprzez system preferencyjnych kredytów i ulg podatkowych[18].

Proces akto- i archiwotwórczy

W PZPR jako strukturze biurokratycznej zachodził nieustający proces aktotwórczy i archiwotwórczy. Wykreowana w trakcie praktycznych działań w okresie bezpośrednio powojennym pragmatyka kancelaryjna struktur partii komunistycznej położyła podwaliny pod rozwiązania biurokratyczne PZPR. Analizując biurokrację partii na podstawie zachowanej spuścizny kancelaryjnej warto pamiętać, że stanowi ona efekt trzech głównych elementów: fenomenu komunistycznej biurokracji stworzonej w Związku Sowieckim i zaszczepionej na polskim gruncie przez osoby skierowane do budowy komunizmu w Polsce, doświadczenia wyniesione z okresu konspiracyjnego Komunistycznej Partii Polski i początków PPR (1918-1944) oraz nieprzygotowanie merytoryczne pracowników biurowych w okresie powojennym[19].

Proces aktotwórczy to powstawanie akt, jednostek kancelaryjnych, a następnie tworzenie registratury. Zasadnicze jego elementy to specyficzny system i standard kancelaryjny oraz technika biurowa. Nie sposób nie wspomnieć w tym miejscu o specyficznym języku komunistycznej biurokracji, związanym z wykonywaniem władzy PZPR – nowomową będącą orwellowskim newspeak’iem, wskazującym na odmienność od mowy klasycznej[20].

Po zamknięciu spraw odbywał się drugi etap procesu archiwotwórczego oznaczający archiwizację, podczas której registraturę poddawano selekcji polegającej na ocenie wartości dokumentacji, oraz porządkowano i przekazywano do archiwów partyjnych, których funkcję pełniły, poza Centralnym Archiwum KC PZPR, archiwa komitetów wojewódzkich. Tam następowało właściwe opracowanie archiwalne mające na celu rekonstrukcję układu kancelaryjnego, nadanie aktom układu archiwalnego oraz opracowanie pomocy archiwalnych[21].

Epilog

Sposób funkcjonowania PPR/PZPR podporządkowany był ideologii, a ta miała objąć docelowo wszystkie dziedziny i każdy wymiar ludzkiego życia. Zatem administrowanie partią miało umożliwiać objęcie oddziaływaniem jej struktury każdej, nawet najmniejszej, grupy społecznej. Stanowiło to jednocześnie duże wyzwanie organizacyjne, bowiem zarządzanie tak ogromną strukturą musiało wiązać się ze znaczną szczegółowością obowiązujących norm biurokratycznych. Absolutna nadrzędność partii i jej oddziaływanie na wszelkie zinstytucjonalizowane formy życia społecznego na pewno stanowiła praprzyczynę zjawiska stale powiększającej się biurokracji.

Struktura partii komunistycznej stanowiła osobny komunistyczny świat – środowisko podporządkowane jedynie ideologii marksistowsko-leninowskiej, w którym partia jest prawodawcą i jedynym kreatorem rzeczywistości, utrzymującym porządek przy pomocy absolutnie podporządkowanych sobie maszyn władzy. Przeanalizowanie sposobów administrowania PZPR pozwala na wydzielenie i opisanie najważniejszych elementów kultury biurokratycznego tej partii, na które składają się: ludzie, struktury, ich ustrój wewnętrzny, system doskonalenia kadr, obieg informacji, finansowanie, wreszcie dokumentowanie działań i sposoby wieczystego utrwalenia własnych dziejów.

Przypisy:

[1] Artykuł jest polską wersją referatu wygłoszonego na konferencji „Управление документацией: прошлое, настоящее, будущее”, Moskwa 19-20 marca 2015 r.

[2] S. Głowacki, Zasady funkcjonowania PZPR, [w] Podstawy wiedzy o PZPR, red. B. Kowalewska, E. Mulicka, Warszawa 1989, s. 75.

[3] S. Dziabała, Struktura i zasady organizacyjne PZPR, [w] PZPR (1948-1978), red. A. Dobieszewski, J. Gołębiowski, Warszawa 1978, 162.

[4] W. Głowacki, dz. cyt., s. 91-92.

[5] Tamże, s. 92.

[6] Tamże, s. 95

[7] Zob. np. J. Wrona, Kompetencje i hierarchia urzędów. Formalna a rzeczywista pozycja polityczna marszałka sejmu przewodniczącego Rady Państwa, prezesa Rafy Ministrów, [w] Władza w PRL. Ludzie i mechanizmy, red. K. Rokicki, R. Spałek, Warszawa 2011, s. 28.

[8] S. Dziabała, Struktura i zasady organizacyjne PZPR, [w] PZPR (1948-1978), red. A. Dobieszewski, J. Gołębiowski, Warszawa 1978, 161-162.

[9] R. Tokarczyk, Współczesne doktryny polityczne, Zakamycze 1998, s. 217.

[10] L. von Mises, Biurokracja, Lublin – Chicago – Warszawa 2005, s. 29

[11] Tamże, s. 16.

[12] R. Pipes, Car bolszewików, „Wprost”, nr 1179 z 10.07.2005 r.

[13] W. Lenin, Drugie przemówienie przy omawianiu statutu partii, [w:] Dzieła, t. 6, Warszawa 1952, s. 518.

[14] A. Paczkowski, System nomenklatury kadr w Polsce (1950-1970), Warszawa 2000, s. 16.

[15] A. Garlicki, Z Tajnych Archiwów, Warszawa 1993, s. 109-114.

[16] Archiwum Państwowe w Lublinie Oddział w Radzyniu Podlaskim, Komitet Wojewódzki Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Białej Podlaskiej, sygn. 117, s. 94-95.

[17] Nt. kształcenia ideologicznego w strukturach partyjnych zob. D. Magier, System biurokratyczny Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w województwie bialskopodlaskim w latach 1975-1990, Siedlce 2013, s. 101-115.

[18] M. Żukowski, „Skrywana potęga”, Gospodarka finansowa Komitetu Wojewódzkiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Gdańsku. Od zorganizowania Komitetu do reformy finansów partyjnych w październiku 1950 r., „Zapiski Historyczne”, t. 77 (2012), z. 2, s. 59-60.

[19] N. Kołomejczyk, PPR 1944-1945, Warszawa 1965, s. 104, 168; zob. szerzej: D. Magier, Czynności kancelaryjne w komitetach PPR. Przyczynek do badań nad systemami kancelaryjnymi struktur partii komunistycznej w Polsce, [w:] Partia komunistyczna w Polsce. Struktury, ludzie, dokumentacja, red. D. Magier, Lublin – Radzyń Podlaski 2012, s. 505-522.

[20] Zob. M. Głowiński, Nowomowa i ciągi dalsze. Szkice dawne i nowe, Krajów 2009; F. Thom, Drewniany język, Warszawa 1990.

[21] Zob. D. Magier, System biurokratyczny…, s. 133-200.