Spis mieszkańców Kocka sprzed 1939 r.
Oddaję do rąk Czytelników książkę na pierwszy rzut oka odmienną od innych opracowań historycznych, gdyż składającą się w zasadzie z jednej tabeli. Tabela ta zawiera wykaz osób zamieszkałych w Kocku w latach 1932-1939, a więc w okresie bezpośrednio poprzedzającym wybuch II wojny światowej, w sferze społecznej oznaczającej zagładę miasta, jakie funkcjonowało dotychczas.
Spis mieszkańców przedwojennego Kocka stanowi efekt kilkunastomiesięcznych badań "Rejestru mieszkańców miasta Kocka" przechowywanych w radzyńskim Archiwum Państwowym (zespół archiwalny nr 22: Akta miasta Kocka, sygn. 287-294). Jest to kolejna publikacja stanowiąca pomoc archiwalną wyższego rzędu opracowaną na podstawie rejestru mieszkańców po Skorowidzu do rejestru mieszkańców miasta Radzynia Podlaskiego z lat 1931-1939 (Radzyń Podlaski 2013). Powstała poprzez wypisanie z zachowanych ośmiu tomów rejestru mieszkańców wszystkich osób zamieszkałych w Kocku do 1939 r., wraz z takimi informacjami jak: imiona rodziców, adres, zawód, sygnatura archiwalna i nr karty, której ich odnotowano.
Warto w tym miejscu przybliżyć kwestie prawno-administracyjne, które stały się podstawą do powstania i prowadzenia "Rejestru mieszkańców miasta Kocka". W rozumienia pierwszego po odzyskaniu niepodległości polskiego prawa meldunkowego wprowadzanego od 1928 r., na ludność gminy składały się osoby rzeczywiście mieszkające w jej obrębie, przez co rozumiano fakt zajmowania mieszkania stałego lub czasowego. Dowodem zamieszkania było wpisanie do rejestru mieszkańców. Za mieszkańców miasta Kocka w latach 30. XX w. uważano ponadto osoby czasowo przebywające w innej gminie w celach podróżniczych, wypoczynkowych, leczniczych, kształcenia się, odbywania służby wojskowej, przebywający w więzieniach oraz służbę domową.
Obowiązek realizacji prawa meldunkowego spoczywał na gminach, zaś nadzór nad tymi czynnościami sprawowały władze administracji ogólnej. W praktyce czynności te wypełniane były przez zarządy gminne, zaś w odniesieniu do omawianych tu materiałów archiwalnych – kocki Zarząd Miejski. Zameldowanie i wymeldowanie polegało na dostarczeniu przez lokatora głównego, głowę rodziny, pracodawcę odpowiedniego zgłoszenia właścicielowi lub dzierżawcy domu, który podpisywał je i dostarczał do Magistratu. Odpowiednie formularze przewidziane były również dla zgłaszania dzieci żywo urodzonych i zgonów. Obowiązku meldunkowego należało dopełnić przed upływem 48 godzin od przybycia na teren miasta lub przed zamiarem jego upuszczenia. Zgłoszenie stanowiło kartę białego koloru formatu 150 x 113 mm, zawierającą na obu stronach odpowiednie (w zależności od rodzaju meldunku) rubryki do wypełnienia. Na stronie pierwszej nanoszono takie informacje jak: adres domu, nazwisko, imiona, imiona rodziców, data zamieszkania w zgłaszanym miejscu, miejsce poprzedniego zamieszkania, zawód i stanowisko służbowe, data urodzenia, wyznanie, stan cywilny i imię małżonka. Stronę kończyło potwierdzenie zameldowania przez urzędnika Magistratu. Na stronie drugiej: informacje o rodzaju, wystawcy i dacie wydania dowodu tożsamości oraz potwierdzającego przynależność państwową, stosunek do powszechnego obowiązku służby wojskowej. Poniżej znajdowało się miejsce na uwierzytelnienie danych: podpis meldującego się, podpisy właściciela lokalu (głowy rodziny, pracodawcy) oraz urzędnika prowadzącego sprawy meldunkowe w mieście. Kartę kończyły adnotacje urzędowe o przyjęciu zgłoszenia w biurze meldunkowym. Nieco zmienione rubryki występowały w kartach dla osób opuszczających miasto, przybywających i wyjeżdżających na pobyt czasowy oraz dla cudzoziemców i żołnierzy zawodowych .
Magistrat prowadził ewidencję i kontrolę ruchu ludności, która polegała na utrzymywaniu stałej ewidencji ludności zamieszkałej na terenie miasta i zmian w jej składzie oraz na utrzymywaniu ewidencji ludności przebywającej tu czasowo. Głównymi środkami ewidencyjnymi były rejestry mieszkańców oraz księgi kontroli ruchu ludności. Zdezaktualizowane formularze zgłoszeń meldunkowych miały być archiwizowane i przechowywane w archiwum miejskim. Rejestr mieszkańców gmina mogła prowadzić w postaci księgi lub kartoteki z kart rodzinnych. Miasto Kock zdecydowało się na prowadzenie rejestru mieszkańców w formie księgi, podzielonego – zgodnie z wytycznymi meldunkowymi – na tomy stosownie do alfabetycznego porządku ulic i bieżącego porządku numerów domów. Każdy tom powinien był być zaopatrzony w alfabetyczny wykaz wpisanych doń nazwisk. W przypadku prowadzenia rejestru mieszkańców w postaci księgi, gmina obowiązana była dodatkowo do utrzymywania alfabetycznego skorowidza w postaci listy mieszkańców (skorowidz mógł zostać zastąpiony kartoteką złożoną z jednego egzemplarza zgłoszenia meldunkowego).
Rejestr mieszkańców zawierał nazwiska wszystkich osób zamieszkałych w mieście i na bieżąco rejestrował wszelkie zmiany dotyczące zarówno składu mieszkańców, ich stanu rodzinnego, jak i ich miejsca zamieszkania. W przypadku zmiany miejsca zamieszkania miało nastąpić wykreślenie danych osób w rejestrze opatrzone datą.
Księga rejestru mieszkańców miała format 400 x 550 mm i składała się ze strony tytułowej oraz powtarzającego się ciągu stron nieparzystej (strona 2) i parzystej (strona 3). Strona tytułowa zawierała nazwę księgi (Rejestr mieszkańców), nazwę gminy, określenie powiatu oraz nr tomu. Strony nieparzyste zaczynały się każdorazowo miejscem przewidzianym na określenie miejscowości, ulicy, numeru domu, mieszkania i komisariatu policji, bowiem wykonywanie obowiązku meldunkowego ludności podlegało nadzorowi organów Policji Państwowej. Rubryki formularza strony pierwszej wpisów (str. 2) przewidziane były na podanie takich informacji jak: nr porządkowy, nazwisko imiona mieszkańców, imiona rodziców i nazwisk panieńskich mężatek, dat i miejscowości urodzenia, charakter mieszkańca domu (lokator główny, członek rodziny, sublokator, pracownik), zawód (stanowisko, źródło utrzymania), wyznanie, stan cywilny wraz z mieniem współmałżonka), stosunek do powszechnego obowiązku służby wojskowej). Na stronach parzystych (str. 3) było miejsce na określenie rodzaju dowodu osobistego mieszkańców, przynależności państwowej, poprzedniego i prawnego miejsca zamieszkania, szczegółowych dat zamieszkania w gminie, numeru księgi kontroli ruchu ludności, daty wpisania do rejestru (dla osób tu urodzonych przewidywano zapis: „od urodzenia”), daty opuszczenia gminy lub daty i miejsca zgonu oraz skreślenia z rejestru, adnotacji o karach, a także rubryka „Uwagi” dla nanoszenia istotnych z punktu widzenia gminy informacji, dla których nie przewidziano odrębnych rubryk.
Organizację biur meldunkowych i ewidencji ruchu ludności w gminach normować miały regulaminy uchwalone przez zarządy gmin, zatwierdzone przez władze państwowej administracji ogólnej, co dla gmin miejskich oznaczało władze wojewódzkie, przy współudziale wydziału wojewódzkiego z głosem decydującym. Nowe, obowiązujące po wprowadzeniu prawa meldunkowego z 1928 r. środki ewidencyjne ludności gminy miały obowiązek wprowadzić od 1 stycznia 1932 r. (pierwotnie od 1 lipca 1931, ale z uwagi na nie przygotowanie gmin, przesunięto ten termin; gminom, które „z powodów wyjątkowych” nie mogły wprowadzić rejestru mieszkańców od początku 1932 r., wojewodowie w ostateczności otrzymali prawo przesunięcia tego terminu maksymalnie do 1 lipca 1932 r.).
Stare, istniejące dotychczas księgi meldunkowe w postaci np. ksiąg ludności stałej i niestałej czy ksiąg stanowych, zostały zamknięte, zarchiwizowane i miały być przechowywane jako materiał archiwalny, przy czym istniała możliwość powierzenia ich na przechowywanie powiatowym władzom administracji ogólnej, czyli starostwo powiatowym.
Nowe urządzenia ewidencyjne mieszkańców gminy obowiązane były utrzymywać we wzorowym porządku i przechowywać je w sposób zabezpieczający przed zniszczeniem. Corocznie władzom administracji ogólnej polecono dokonywanie lustracji czynności gmin w zakresie prowadzenia ewidencji i kontroli ruchu ludności, w trakcie których badane miały być stan i prawidłowość prowadzenia ksiąg i rejestrów, a także sposób ich przechowywania. Miały być one lustrowane także przy okazji każdej inspekcji działalności gmin ze strony władz zwierzchnich.
Analizując Spis mieszkańców Kocka sprzed 1939 r. warto pamiętać, że nie jest on kompletny, gdyż nie zachowały się niestety wszystkie tomy Rejestru mieszkańców miasta Kocka. Oceniam, że spis zawiera ok. 70% wszystkich przedwojennych mieszkańców miasta.
Publikacja w formie cyfrowej do pobrania pod adresem: http://rasil.org.pl/wp-content/uploads/2017/02/Spis_Kock_02.pdf
